Greinar – Síða 2 – Steinn Steinarr

Skáld lýðsins eða sjálfsins? – eftir Ástráð Eysteinsson

Skáld lýðsins eða sjálfsins?

eftir Ástráð Eysteinsson – Birtist í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Orðaslóðir Steins Steinars liggja víða meðal þeirra sem numið hafa og notað íslenskt mál. Marga rekur vafalaust minni til fyrstu kynna af ljóðlínum skáldsins. Í mínu tilviki voru það líklega „Tindátarnir“ í bók sem mér var gefin með myndum Nínu Tryggvadóttur og texta Steins: „Það gerast stundum ævintýri / eftirtektarverð. / Eitt sinn voru tíu milljón / tindátar á ferð.“ Ég minnist þess einnig að kennari í þorpinu heima hélt upp á línurnar „Á Valhúsahæðinni / er verið að krossfesta mann“ og svo framvegis. Þessi gráglettna kímni lagðist strax vel í mann (þótt næmi hafi skort á broddinn í ljóðinu) og hið sama á við um það lunkna spaug sem felst í yfirlýsingunni: „Að sigra heiminn eins og að spila á spil“, sem mig minnir að hafa verið í skólaljóðabókinni bláu. Svei mér ef þar voru ekki líka frægustu línur skáldsins: „Tíminn er eins og vatnið, / og vatnið er kalt og djúpt / eins og vitund mín sjálfs.“ Vafalaust hafa þessar línur sokkið í vitundardjúp okkar skólabarnanna, þótt mig minni að við höfum verið hálfráðvillt andspænis þessari eðlisfræði og talið að þetta hlyti líka að vera einhverskonar spaug: er skáldið að spila með okkur?

Síðar meir áttu línurnar eftir að hlaðast upp, og það held ég sé reynsla margra. Uppreisnargjart ákall ungskáldsins: „Ég heilsa’ yður, öreiga æska“; ávarp borgarskáldsins: „Ó, þú, sem geymir öll mín gleymdu spor“; og línur sem löngum hafa borist til manns tónsettar og sungnar: „Ég byggði mér hús við hafið, / og hafið sagði: Ó Key“. Steinn er auðvitað mörg skáld í einum munni. Skáld hverfulleikans: „Ég var lítið barn / og ég lék mér við ströndina“; heimspekilegt skáld: „Ég geng í hring / í kringum allt sem er“; dulspekiskáld: „Í draumi sérhvers manns er fall hans falið“; skáld tilvistarspekinnar: „Hæ! / Ég er maðurinn, / hinn eilífi maður / án takmarks og tilgangs.“ Og er Steinn ekki líka skáld sálrýninnar? „Ég svaf / ég svaf / í óvitund allra.“ Skyldi Steinn ekki þannig hafa einna fyrstur „þýtt“ réttilega á íslensku víðfrægt hugtak Freuds? „Óvitund“, sem yfirleitt er nefnd undirvitund eða dulvitund á íslensku, tekur til þess óminnis sem veldur því að veröldin er „íbjúgari“ en maður annars ætlar (svo gripið sé til eins hinna sérkennilegu eftirlætisorða Steins).

Og eftir því sem maður kynntist skáldskap Steins betur bættust við tónar í kímninni og kaldhæðninni: „Vort líf, / vort líf, Jón Pálsson, / er líkt og nóta fölsk.“ Svo mælir skáldið sem segir á öðrum stað: „Mitt stolt er að vera sonur þessarar þjóðar. / En þjóðin er ekki líkt því eins stolt af mér.“ En Steinn orti líka um blóm sem vex fyrir vestan „og veit ekki, að ég er til“, og hann á til tóna djúprar einlægni, sem meðal annars má finna ef maður kafar í Tímann og vatnið. Þar eru einar fegurstu línur tungumálsins um það að trega einhvern kærkominn sem er fjarri eða horfinn: „Og fjarlægð þín sefur / í faðmi mínum / í fyrsta sinn.“

Steinn hefur einnig verið nefndur trúarskáld. Kristján Karlsson lýkur kunnum formála sínum að ritsafni Steins með þessum orðum: „Trúaður eða trúlaus er hann í flokki hinna mestu trúarskálda vorra“ — en þessi niðurstaða skilur mann raunar eftir með vangaveltur um að kannski sé erfitt að sigla framhjá „trú“ í svo víðum skilningi. Og Steinn er líka skáld íhyglinnar: „Í kynlegum skugga / hjá krotaðri súlu / stóð ég kyrr og þögull / í dagsins áfjáðu önn“, eins og segir í ljóðinu „The National Bank of Iceland“, sem kannski er við hæfi að vísa til um þessar mundir.

En er svo komið að þjóðin sé stolt af þessu skáldi sínu? Hefur hún umfaðmað Stein sem skáld lýðs og láðs? Er jafnvel hægt að kalla hann þjóðskáld? Hér verður einungis staldrað agnarstund við þá umræðu sem þetta hugtak gæti hrundið af stað. Hannes Pétursson ræðir í bókinni Kvæðafylgsni (1979) um sögu orðsins „þjóðskáld“ sem táknaði í eina tíð „höfuðskáld, afburðaskáld“ — með hliðstæðum merkingarþunga og orðið „þjóðráð“. Síðar festist það, eins og Hannes segir, við „þá orðlistarmenn sem áhrifaríkast felldu í bragarskorður þjóðernisleg markmið Íslendinga og þjóðernislegar kenndir sem bærðust með almenningi“. Þetta voru auðvitað Bjarni, Jónas, Steingrímur, Matthías, Hannes Hafstein og Einar Ben — og Davíð Stefánsson hefur stundum fengið að fljóta með (ekki veit ég hvort Hulda hefur fengið aukaaðild að þessum mektuga karlaklúbbi). Hannes Pétursson telur að orðið „þjóðskáld“ hafi með tímanum fengið þriðju merkinguna sem „dregur dám af fremur silkihúfulegri hugmynd Englendinga um lárviðarskáld, þannig að uppi er á meðal vor eitt þjóðskáld í senn, gráhærður andans höfðingi sem yrkir við og við tyllidagakvæði handa Hinu opinbera“ (Kvæðafylgsni, bls. 7–8).

Ekki hafa menn þó viljað láta þetta hugtak með öllu fyrir róða og það hefur í seinni tíð verið haft við hönd í umræðu um m.a. Hannes Pétursson sjálfan og einnig um sagnaskáldið Halldór Laxness. Líklega er þá ekki síst treyst á hina upprunalegu merkingu orðsins, þó svo að þjóðernisstrengurinn sé einnig innan seilingar, og sennilega silkihúfan líka, hvort sem mönnum líkar betur eða verr. Er þá Guðbergur Bergsson ekki þjóðskáld? Kannski á sérstökum bekk með Steini Steinarr og Þórbergi Þórðarsyni?

Látum hér liggja milli hluta að nútímaskáld kunna að hafa illan bifur á hugtakinu „þjóðskáld“; sjá kannski fyrst og fremst í því silkihúfudúsk sem minnir þá á hirðfífl. Ég tel hinsvegar líklegt að margir hiki við að nefna Stein þjóðskáld sökum þess að hann yrki ekki með nógu víðtækum eða gagngerum hætti um landið, íbúa þess og sögu. Að þrátt fyrir þá breidd í skáldskap hans, sem vikið var að hér framar, sé hann skáld of takmarkaðs sjónarsviðs. Kristján Karlsson segir í áðurnefndum formála: „Steinn er skáld fyrstu persónu eintölu.“ Ekki er víst að allir skilji þessi orð jafnvíðum skilningi og Kristján sjálfur, sem bætir strax við: „Sú persóna er vitaskuld ekki alltaf né öll hann sjálfur; hún er líka að einhverju leyti persónugervingur samtímans“ (formáli að Kvæðasafni og greinum, 1964).

Þessi eintala ummyndast stöðugt í tvítölu og fleirtölu. Um eintöluna reynist liggja sá stígur, og jafnvel þjóðbraut eða veraldarvegur, sem öðrum býðst að feta um skáldskap Steins.

Kvæðið „Stökur“, sem birtist með þessari grein, er úr smiðju skálds sem alist hefur upp við hið hefðbundna bragog rímform og kann á því skilvirk tök. Í því samhengi, sem og í ljósi umræðu hér að framan, verður hið ófullkomna rím „lands“ og „manns“ harla merkingarbært — það þarf linmæli til að láta þetta ganga vel upp. Einnig vekur athygli hvernig Steinn „þyngir“ aðra línuna í báðum erindunum: „myrkum töfrum slungin örlög“ og „bar frá strönd þíns lands“; þær verða seigfljótandi og hindra að við rennum áreynslulaust gegnum erindin. Þetta gerir Steinn víðar og á ýmsan hátt, t.d. í Tímanum og vatninu, þar sem hann lætur brunandi póesíu hiksta í línum eins og þessum: „Og tunglskin hverfleikans / tollir við hendur mínar / eins og límkenndur vökvi / verðandinnar.“

Þessi vísvituðu og innbyggðu þyngsl eða „veikleiki“ í hinu hefðbundna ljóðformi „Staka“ tengist á sinn hátt þeim takmörkunum mannlegrar getu sem er um ort, hér raunar í annarri persónu eintölu. Takmörkunum sem samt koma ýmsu til leiðar: „Þín visna hönd, sem vann þér ei til matar, / skal velta þungum steini úr annars braut“, og allt sem glatast en lifði samt dulið og „þú leizt það seinna í hjarta annars manns“. Öðrum þræði er hér ort um þá gjöf sem ljóð eða viðlíka sköpun verður öðrum sem þiggja. Ljóðmælandinn gæti sjálfur verið slíkur þiggjandi, sem nýtur góðs af vanfærni viðmælandans og öllu sem honum glatast en verður lausnarorð á öðrum stað. En viðmælandinn og ljóðmælandinn gætu líka verið einn og sami maðurinn. Samkvæmt því er þetta ljóð einnig innri samræða sem snýst um það að vinna bug á veikleikum sínum, sigrast á þeim vanmætti sem kann að plaga mann, hið ytra eða innra, og snúa honum í styrk, ummynda hana í afl sem greiðir manni götu og glæðir eld í hjarta.

Svipaða „hreyfingu“ þykist ég sjá í ljóðinu „Óttusöng“, sem er úr Ferð án fyrirheits (1942) og einnig er endurbirt hér. Þar er að sjá sem skáldið snúi frá hinu hefðbundna ljóðformi — eiginlega í miðju ljóði — en við nánari athugun sést að það er fyrst og fremst rímið sem hér er látið lönd og leið. Eins og átti eftir að tíðkast í mörgum módernískum ljóðum sem ort voru af íslenskum lykilskáldum um og eftir miðja 20. öld er regluleg hrynjandi í samspili við ljóðstafi sem beitt er frjálslega en markvisst.

Hér er það hin djúpa nótt, drekkingarhylur sýnilegrar birtu, sem reynist eiga sitt eigið skin og fögnuð. Hún býr yfir ljósi og gleði sem hvergi eru til, að minnsta kosti ekki í þeim skilningi sem lýðum er ljósastur. En eru samt til.

Ástráður Eysteinsson prófessor í bókmenntafræði.

Ástráður Eysteinsson

Ástráður Eysteinsson er prófessor í almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands. Hann hefur starfað við Háskóla Íslands um árabil, fyrst sem stundakennari í almennri bókmenntafræði og ensku, síðan sem lektor og dósent í almennri bókmenntafræði og frá 1994 sem prófessor. Á námsárum sínum erlendis birti Ástráður fræðigreinar í íslenskum tímaritum og vann jafnframt að bókmenntaþýðingum á íslensku. Þeim hefur hann sinnt allar götur síðan og m.a. þýtt drjúgan hluta af höfundarverki Franz Kafka í samstarfi við Eystein Þorvaldsson.

Stökur

Og líf hvers manns, hve miklu sem hann glatar,
svo myrkum töfrum slungin örlög hlaut.
Þín visna hönd, sem vann þér ei til matar,
skal velta þungum steini úr annars braut.

Þín ást, þinn draumur, allt sem gleymsku huldist
og útsog tímans bar frá strönd þíns lands,
það lifði samt, hve lengi sem það duldist,
þú leizt það seinna í hjarta annars manns.

Óttusöngur

Hin djúpa nótt, sem drekkir augans ljósi
og strýkur burtu bros af rauðri vör,
á sjálf sitt eigið skin
og eigin fögnuð:

Bjarma þess ljóss, sem verður aldrei kveikt,
bros þeirrar gleði, sem er hvergi til.

Steinn Steinarr

01/04/2019

Greinar

Veglaust haf – eftir Matthías Johannessen

Veglaust haf

eftir Matthías Johannessen. Birtist í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Mér er nær að halda að enginn hafi skilið Tímann og vatnið til fulls. Flokkurinn er að vísu hlaðinn skírskotunum sem eru eins konar vörður til skilnings á þessu dularfulla ljóði sem er byggt yfir frumatriði mennskunnar, vizku og fegurð. Sagt hefur verið að við séum ekki fædd manneskjur, heldur breytumst við úr manndýri í manneskju með menntun og siðmenningu.

Tíminn og vatnið fjallar um þessa mennsku, þessa fegurð og þessa ástríðufullu leit að vizku. Áferð kvæðisins og ljóðrænn músíkalskur tónn þess ýtir undir það einstæða tilfinningalega flæði sem var algjör nýjung í íslenzkum bókmenntum á sínum tíma.

Eina leiðin til að upplifa Tímann og vatnið er afsal röklegrar hugsunar, þ.e. með tilfinningaskilningi ef svo mætti að orði komast.

Sem sagt, kvæðið er á næstu grösum við tónlist sem enginn gerir kröfu til að skilja. Að vissu leyti voru dróttkvæðin skilin þessum skilningi og því nauðsynlegt að mæla þau af munni fram til að opna leyndardóm mynda og kenninga. Mikil kvæði á alltaf að fara með upphátt, segir bandaríski bókmenntafræðingurinn Harold Bloom í bók sinni ágætri How to Read and Why.

Við vitum það eitt að ljóðaflokkurinn fjallar um ást, dauða og guðlega forsjón. Í fyrsta hluta kemur blómið einkum við sögu, það er á gulum skóm í sólbjörtum fögnuði sínum.

Og það er grunlaust.

Þá kemur blóm dauðans til sögunnar. Það vex á hornréttum fleti, þetta hvíta blóm dauðans.

En ekki veit ég hvaðan Steinn hafði þetta táknmál, kannski frá Þorvaldi Skúlasyni sem hann mat öðrum fremur.

Buckminster Fuller hafði litla trú á ferningnum eða teningnum, styrkurinn lægi í boginni línu, kúlu (jörðin sjálf); samkvæmt því hlýtur blóm dauðans að vaxa á hornréttum fleti, þar er veikleikinn.

Í nágrenni við þessi blóm er miskunnarlaust og kaldhæðið umhverfi og erindi um vatn sem rennur um rauðanótt, en það er skírskotun í Odysseifskviðu eins og Steinn sagði sjálfur; ferð án fyrirheits.

Að því búnu rignir himinninn gagnsæjum teningum, sem sagt það eru ragnarök í tengslum við þessa ást. En þá kemur forsjónin til skjalanna; þ.e. Guð með stórum staf. En honum fylgir efi, eða eins og skáldið komst að orði, að hann vissi ekkert, en vonaði það bezta.

Og í kjölfar efans ástarsorg; þ.e. neikvæð játun úr nálægð fjarlægðarinnar:

Og fjarlægð þín sefur
í faðmi mínum
í fyrsta sinn.

Að lokum tekur þögn dauðans við á hinu veglausa hafi sem við blasir. Og skáldið býr um sig í hálfluktu auga eilífðarinnar, sátt við reynslu sína og vonbrigði; sátt við trega sinn og harmkvæli.

Í samtölum okkar sagði Steinn að hann hefði hætt að yrkja Tímann og vatnið í miðjum klíðum. Honum tókst sem sagt ekki að ljúka kvæðinu. En það væri hugsað sem ballett, byggður á goðog helgisögnum, styddist t.a.m. við Vedabækurnar, sagnir um Parzival og Graal: Gagnsæjum vængjum … og svo för Odysseifs eins og fyrr getur. En í upphafi ljóðaflokksins, sem við getum kallað eitt mesta ástarkvæði íslenzkra bókmennta, er fjallað um blómin tvö og mætti vel segja mér að þar væri skáldið að tala með skírskotandi hætti í goðsagnakennt miðaldakvæði um Tristran og Ísodd, en það fjallar um blómin tvö, Ísodd hina björtu og þá svörtu.; eða hið hvíta blóm dauðans.

Sjá einnig grein Matthíasar Á bylgjum hafsins í ritinu Fjötrar okkar og takmörk, 1995.

Matthías Johannessen rithöfundur og skáld.

Matthías Johannessen

Matthías Johannessen (F. 3. janúar 1930) er ljóðskáld og rithöfundur. Hann var blaðamaður á Morgunblaðinu meðfram háskólanámi og síðar ritstjóri þess á árunum 1959–2000. Fyrsta ljóðabók Matthíasar Borgin hló kom út árið 1958 og vakti töluverða athygli. Síðan hefur hann gefið út tugi ljóðabóka, auk fræðibóka, skáldsagna, smásagnasafna, leikrita og viðtalsbóka.

01/04/2019

Greinar

… not mean but be… – eftir Þorstein Þorsteinsson

… not mean but be…

eftir Þorstein Þorsteinsson. Birtist í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Það er ekki hlutverk listarinnar að búa til afrit af veröldinni.
Eitt eintak er fjandans nóg.
— Rebecca West

Líklega hafa fá kvæði verið jafn umdeild meðal íslenskra ljóðalesara og Tíminn og vatnið eftir Stein Steinarr. Ég á þá hvorki við þann stóra hóp manna sem var á móti öllum nýjungum í ljóðagerð um miðja síðustu öld né þá tiltölulega fáu sem virðast vera það enn meira en hálfri öld síðar, heldur á ég við einlæga ljóðaunnendur og jafnvel skáld sem kunna lítt að meta ljóðaflokkinn og finnst hann slæmt hliðarspor á ferli Steins. Þessa hef ég oft orðið var í samtölum og það hefur einnig ratað á prent.¹Af skáldum má nefna nú síðast Braga Ólafsson (Lesbók Mbl., 6/9 2008) en áður t.a.m. Jón úr Vör (Birtingur 3–4/1958, bls. 30) og Hannes Pétursson (sjá hér á eftir). Einkum mun bálknum þá fundið það til foráttu að hann sé afar torskilinn og jafnvel merkingarlaus á köflum, og — það sem ófyrirgefanlegast er — að skáldið hafi í þessum ljóðum vísvitandi stefnt að merkingarleysu í skáldskap, eins og ljóst megi vera af einkunnarorðunum sem Steinn setti flokknum í frumútgáfu 1948: „A poem should not mean / But be.“ En ljóðabálkurinn hefur einnig átt sér mikla aðdáendur sem hafa litið svo á að Tíminn og vatnið væri eitt helsta afrek Steins og einn af hápunktunum í ljóðlist okkar á síðustu öld.

Mig langar hér á eftir til að velta ögn vöngum yfir þessu ólíka mati og fjalla lítillega um merkingu í ljóðunum. En fyrst væri ef til vill ráð að skoða kvæðið sem einkunnarorðin eru tekin úr, „Ars Poetica“ eftir bandaríska skáldið Archibald MacLeish. Það kvæði var ort á þriðja áratug 20. aldar.²Kom út 1926 í bók MacLeish Streets in the Moon.

Ars Poetica
A poem should be palpable and mute
As a globed fruit

Dumb
As old medallions to the thumb

Silent as the sleeve-worn stone
Of casement ledges where the moss
has grown —

A poem should be wordless
As the flight of birds

A poem should be motionless in time
As the moon climbs

Leaving, as the moon releases
Twig by twig the night-entangled trees,

Leaving, as the moon behind the winter leaves,
Memory by memory the mind —

A poem should be motionless in time
As the moon climbs

A poem should be equal to:
Not true

For all the history of grief
An empty doorway and a maple leaf

For love
The leaning grasses and two lights
above the sea —

A poem should not mean
But be.

Eins og vera ber í kvæði um skáldskaparlistina getur hér að líta ýmsar meiningar skáldsins um það hvernig kvæði ættu að vera, og ekki að vera. Ljóð ætti samkvæmt þeim að vera hljómlaust og þögult. Án orða eins og fuglar á flugi. Jafnframt ætti það að vera áþreifanlegt og kyrrstætt í tíma. Það ætti með öðrum orðum að vera hlutur. Þetta þýðir þó engan veginn að ljóðið eigi að vera merkingarlaust. Það getur til dæmis fjallað um tilfinningar og vakið geðhrif. En það á ekki að segja heldur sýna. Til að rekja veraldarsögu sorgarinnar á að sýna auða dyragætt og laufblað af hlyni. Og um ástina gildir slíkt hið sama: Það á ekki að tala um hana heldur sýna bælt gras og tvö ljós yfir hafinu. Og ljóð á ekki að vera satt, trúverðug eftirlíking veruleika, heldur jafngildi hans, sjálfstæður veruleiki. Það er víst eins gott að þeir sem hneyksluðust hvað mest á lokalínunum sem Steinn hafði að einkunnarorðum sáu hinar aldrei. En hvað þýða lokalínurnar? Hvernig ber að skilja þær og hvaða hlutverki gegna þær?

Ef til vill er ekki fjarri lagi, í fyrstu lotu að minnsta kosti, að líta á þær sem ákall: Æ, mættum við biðja um ljóð sem eru öðruvísi en þau sem við höfum einkum vanist! Og síðan dregur skáldið í myndlíkingum fram ýtrustu andstæður hinna háværu, sjálfumglöðu, afskiptasömu ljóða.

Hér á landi virðast lokalínurnar yfirleitt hafa verið skildar eitthvað á þessa leið: Ljóð ætti ekki að flytja neina merkingu, það ætti einungis að vera (vera ljóð). Sá skilningur kom til dæmis mjög glögglega fram hjá Hannesi Péturssyni í stuttri athugasemd, „Aftur fyrir málið“, sem hann skrifaði um Tímann og vatnið 1969 og er hvöss gagnrýni á slíka stefnu í skáldskap.³Úr hugskoti (1976), bls. 7–10. Ekki er óhugsandi að Steinn hafi sjálfur skilið orðin þannig líka, þó um það séu engar heimildir svo að mér sé kunnugt. Að minnsta kosti fjarlægði hann orðin við seinni útgáfu bálksins 1956, enda hæfa þau honum naumast séu þau skilin svo. Sigfús Daðason andæfir ekki þessum skilningi beinlínis í ritgerð sinni um Stein en er reyndar mun varkárari og ýjar að annarri túlkun orðanna: „[Móttóið hefur] gert töluvert ógagn. Menn hafa viljað skilja það sem svo að ekki beri að leita neinnar merkingar í skáldskap. […] Staðhæfingu MacLeish mætti ef til vill umorða sem svo, að „a poem that only means isn’t a poem“.“⁴Ritgerðir og pistlar (2000), bls. 230.

Nú vitum við að höfundur ljóðsins orti ekki merkingarleysur og þetta ljóð hans, „Ars Poetica“, flytur vissulega merkingu. Reyndar skrifaði hann talsvert um merkingu í skáldskap, og má þar nefna bók hans Poetry and Experience sem fjallar að heita má öll um það efni. Og viðhorf hans til ljóða var ekki formdýrkandans, þó vissulega hugaði hann grannt að þeim þætti eins og öll góð skáld.

Já hvað þýða lokalínur kvæðisins? Þess er þá fyrst að gæta að enska sögnin mean er ekki einræð. Ég nefni hér þrjár mikilvægar merkingar en orðabækur tilgreina fleiri: 1) hafa í hyggju, ætla (að gera); 2) merkja, tákna; 3) eiga við, meina. Það er því kannski ekki öruggt að „mean“ þýði þarna „merkja“. Ef við skoðum til dæmis hvernig þýski þýðandinn, Eva Hesse, snýr kvæðinu á sína tungu sjáum við að hún leggur ekki þá merkingu í orðið:

Ein Gedicht sollte sein
Nicht meinen

Það er að segja: Kvæði ætti að vera, ekki meina. Sé þetta réttur skilningur þá er merking línanna sumsé ekki sú, að ljóð ætti ekki að merkja neitt, heldur að ljóð ætti ekki að flytja skoðanir, staðhæfa, boða mönnum sannindi sem þeir geti síðan umorðað og kippt út úr ljóðinu að vild. Einnig að ekki sé nóg að ljóð sé vel meinandi, það verði að vera fullburða og þokkafullt — „eins og fuglar á flugi“. Þversögn kvæðisins er svo sú að nær allar línur þess ganga þvert á þessa stefnuyfirlýsingu, þær flytja afdráttarlausar meiningar.

Reyndar er þessi skilningur kominn fram á íslensku fyrir löngu, í grein bandaríska bókmenntafræðingsins Peters Carleton um Tímann og vatnið.⁵tmm 2/1964, bls. 179–91. Athugasemdir hans um einkunnarorðin eru allrar athygli verðar:

Flestir virðast skilja þetta svo, að skáldskapur eigi að vera einhvers konar orðatónlist, sem ekkert þýðir: hagara gagara skruggu skró. En nákvæm þýðing á orðunum mun vera: hlutverk kvæðis er ekki að meina, heldur vera [leturbr. hér], og það þýðir einungis að merking þeirra sé órjúfanlega tengd forminu, að vera þess sé óskipt eining. Orð MacLeish eru sérstaklega ætluð efnisgagnrýnendum sem eru vanir að endursegja „tilgang“ eða „boðskap“ kvæðis í sem stytztu máli og taka síðan til óspilltra málanna við að athuga hvort hann sé æskilegur eða ekki.

Ég bendi á orð Carletons „og það þýðir einungis að merking þeirra sé órjúfanlega tengd forminu, að vera þess sé óskipt eining“. Talað hefur verið um ,merkingarbært form‘, það takmark að þættirnir form og inntak séu eitt og hið sama eða að minnsta kosti óaðgreinanlegir. Orðin eru í góðu samræmi við fagurfræðilegan skilning sem á sér virðulega sögu og má orða svo í sinni ýtrustu mynd: Ljóð á ekki að segja frá eða ræða málefni, það á að vera sjálfstæð verund. Það á einungis að lúta eigin lögmálum, bera tilgang sinn í sjálfu sér og vera sjálfu sér nógt (vera átónóm, átótelískt og átark, svo gripið sé til hinna grískættuðu orða sem oft eru notuð í þessu sambandi).

Eins og fram kemur í ljóðlínunum „A poem should be equal to / Not true“ þá á ljóð umfram allt að vera heterokosmos, annar og sjálfstæður heimur. Og segja má að það gildi einnig í meginatriðum um Tímann og vatnið. Ljóðin í bálkinum fjalla ekki um veruleika sem var til áður en þau voru ort. Þau eru ekki eftirlíking veruleika heldur búa til sinn eigin veruleika. Og það er ekki hægt að gera útdrátt úr bálkinum. Þá fagurfræði sem þarna birtist má að verulegu leyti rekja til symbólismans í Frakklandi á ofanverðri 19. öld og hún hefur vissulega getið af sér mikil listaverk þó ekki séu þau allra. Hennar gætti einnig mikið í bókmenntagagnrýni á síðustu öld, ekki síst í Nýrýninni.

Ekki munu allir verða mér sammála um þennan skilning á eðli ljóðaflokksins. Hver lesandi virðist finna í honum sinn tíma og sitt vatn, og skilja hann jafnvel á þann veg að hann sé ástarljóð til konu sem hægt sé að nafngreina. En niðurstaða mín af þessari athugun á einkunnarorðunum verður sem sagt sú, að grunnmerking þeirra sé: Ljóð ætti ekki að flytja meiningar heldur láta sér nægja að vera ljóð. Það mætti svo kannski umorða á þá leið sem Sigfús Daðason ýjar að: Ljóð sem einungis flytur skoðanir, þar sem inntakið er allt, er ekki ljóð. Á hitt ber þó að líta að munurinn á ,meina‘ og ,merkja‘ er ekki alger; og varla verður því neitað að línurnar hafi líka til að bera merkingaraukann ,hlutverk ljóðs er ekki að flytja merkingu‘. Fyrir þeim skilningi er vissulega nokkur stoð, og jafnvel má ætla að MacLeish hafi vísvitandi haft línuna tvíræða.

Hvað sem því líður tel ég að einkunnarorð Tímans og vatnsins hafi ekki verið skilin rétt hér á landi, og að það hafi stuðlað að misskilningi á ljóðaflokknum í heild, að minnsta kosti fyrst í stað. Ætla má að Steinn hafi fjarlægt orðin vegna þess að hann hafi ekki verið sáttur við þá einhliða túlkun á flokknum sem orðin leiddu til. Að sönnu eru margar óræðar myndir í ljóðaflokknum og um flest kvæðin gildir að hæpið er að reyna að umorða þau eða endursegja, en það gildir nú um stóran hluta nútímaljóða.

Hér verður engum getum að því leitt hversvegna Steinn aðhylltist þessa fagurfræði snemma á fimmta áratugnum, tók að smíða ný og glæsileg ljóðform, og orti í þessum ljóðstíl, að því er best verður séð, þangað til hann taldi sig vera búinn að tæma möguleika hans. Ekki verður heldur reynt að grafast fyrir um það að ráði hverjir hafi verið helstu áhrifavaldarnir. Þó vitum við að á þessum árum umgekkst Steinn mikið listmálara sem voru að fara nýjar leiðir í list sinni, og að minnsta kosti einn þeirra, Þorvaldur Skúlason, fylgdist mjög vel með fræðilegri hugsun og skrifum um nýstefnur í listum. Og telja má að grein Steins um Þorvald frá 1942 sé grundvallartexti til skilnings á Tímanum og vatninu og því sem Steinn var að leitast við að gera.⁶Kvæðasafn og greinar (1964), bls. 251–54. Í tilefni sýningar sinnar í Listamannaskálanum 1943 lét Þorvaldur svo ummælt:

Myndin á að hafa sitt gildi, sinn tilgang, aðeins í sjálfri sér, þ.e.a.s. í listrænni framsetningu eingöngu. […] Hún lýtur sínum eigin listrænu lögmálum. Um fyrirmynd hennar í veruleika skiptir engu; hún getur verið án hennar eða ekki [leturbr. hér].⁷Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúlason · Brautryðjandi íslenzkrar samtímalistar (1983), bls. 109.

Orðin eru mjög í samræmi við þann ljóðskilning sem lýst var hér að framan og ættaður er frá symbólismanum. Það sem gildir er að skapa nýjan veruleika fremur en að vísa til og endurskapa veruleika sem áður var til. Orðin gætu, að breyttu breytanda, sem best verið lýsing á fagurfræði Tímans og vatnsins.

Þorsteinn Þorsteinsson bókmenntafræðingur.

Þorsteinn Þorsteinsson

Þorsteinn Þorsteinsson (F. 1938) bókmenntafræðingur, rithöfundur og þýðandi hefur um árabil fjallað um íslenskar bókmenntir í ýmsum ritum. Nýjasta bók hans Ljóðhús — Þættir um skáldskap Sigfúsar Daðasonar, var gefin út af JPV útgáfu, 2007.

Tilvísanir

1.	↵	Af skáldum má nefna nú síðast Braga Ólafsson (Lesbók Mbl., 6/9 2008) en áður t.a.m. Jón úr Vör (Birtingur 3–4/1958, bls. 30) og Hannes Pétursson (sjá hér á eftir).
2.	↵	Kom út 1926 í bók MacLeish Streets in the Moon.
3.	↵	Úr hugskoti (1976), bls. 7–10.
4.	↵	Ritgerðir og pistlar (2000), bls. 230.
5.	↵	tmm 2/1964, bls. 179–91.
6.	↵	Kvæðasafn og greinar (1964), bls. 251–54.
7.	↵	Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúlason · Brautryðjandi íslenzkrar samtímalistar (1983), bls. 109.

01/04/2019

Greinar

Mitt blóð er þungt og mótt – eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur

Mitt blóð er þungt og mótt

eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur. Birtist í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Það er eitt ljóð eftir Stein Steinarr sem ég hef alltaf haldið sérstaklega upp á. Einhverra hluta vegna. Titillinn er Blóð. Ég veit ekki hvers vegna það situr í mér, kannski vegna þess að við þetta ljóð samdi Anna Halldórsdóttir á tíunda áratugnum laglínu sem hitti mig þannig að ég man hana alltaf. Hún er erfið til söngs, en ég man hana.

Og blóð þitt streymir blint og þungt og mótt …

Rosa draugalegt, það hæfir í raun vel efni ljóðsins að laglínan skuli ásækja mann eins og svipur. Ég er mikið með blóð á heilanum, Steinn var það líka. Hann sagði oft að það væri þungt, það væri í því eitthvert megin, fallandi, til dæmis í Kvöldhringingu, fyrsta erindi:

Blóð, blóð.
Heitt og þungt um allt og alla,
yzta múr og goðsins stalla
rennur blóð, rennur blóð.

Og seinna, í sama ljóði: Ekkert svar, vor andvörp týndust / inn í hofsins gljáðu þil / eins og vofur. Og á morgun / erum vér ei lengur til. (Úr Kvöldhringingu, Ljóð, 1937.)

Þetta þema er víða og oft í ljóðum Steins, fyrst hélt ég að það væri á vissu tímabili á ferlinum, en svo virðist þetta ganga aftur og aftur. Þessi þurra, endasleppa, þunga og blátt áfram staðreynd að þegar lífinu lýkur kemur dauðinn. Stundum eftir þjáningarfullt líf, stundum eftir stöku hlátur. En svo skyndilega ekkert.

Einu sinni var maður
í ókunnu landi.

Handfylli af sandi.

Og síðan ekkert.

(Úr Börn að leik, Ferð án fyrirheits, 1942.)

Sandurinn er oft þarna líka, eitthvað rennur út í sandinn, lífið rennur út í sandinn, blóðið streymir „á dreif í sandinn“, eins og í aðalljóðinu sem ég ætlaði að fara að fjalla um, Blóð, en líka í þessu hérna, Dimmum hlátri (Ljóð):

Ég vil sjá blóð þitt renna
út í gljúpan sandinn.
Ég vil horfa á þig þjást og kveljast
frá eilífð til eilífðar
undir oki lífsins.

Það er nefnilega það. Náttúrlega ekki sanngjarnt, samt, að slíta svona línur úr samhengi; ef ljóðin eru lesin í heild kemur kannski í ljós að ljóðmælandi er ekki alltaf sá sami, ekki endilega Steinn sjálfur — en svo ítrekað koma samt þessi minni fyrir, að hann hlýtur að skoðast ábyrgur fyrir þeim og yfirleitt sammála:

Ég skal sýna þér hafið,
hið auða, veglausa haf,
þar sem brimhvítar öldurnar
bylta sér þungar og móðar
yfir botnlausu djúpinu.

Þannig hefst Dimmur hlátur, það er helst tvennt sem er þungt og mótt: hafið, blóðið. Tökum þrjár línur úr Formi: Ég sit og bíð. Mitt blóð er þungt og mótt. / Og allir hlutir eiga markað form, / annarlegt form, sem engan tilgang hefur.

Og svo er endurtekið strax: Ég sit og bíð. Mitt blóð er þungt og mótt.

Þannig sækir það á, þetta alheimsþekkta og eilífa exístensíalíska þema um þyngslin og tilgangsleysið. Kannski er eftirfarandi viðlag Steins úr Dimmum hlátri eins konar viðlag vestrænnar hugsunar síðustu aldar:

Hæ! Ég er maðurinn,
hinn eilífi maður
án takmarks og tilgangs.

Lesendur gætu auðvitað orðið nett niðurdregnir við að lesa slíkt trekk í trekk, en gera það samt. Sumir sjá upprisu í eilífðarhugtakinu, aðrir sjá þar áþján. Svo fara enn aðrir að heyra blóðið í sér renna, þeir hugsa um dauðleg innyflin sín, kannski íhuga þeir í sér beinin, eins og maðurinn í ljóði Skotans Ivors Cutlers sem veit að allt fólk sem hann hittir „er fullt af beinum“. (Úr Það er að hefjast gleðskapur, í þýðingu Óskars Árna Óskarssonar, 2007.) Þessi veslings maður sér ekkert nema bein, það er auðvitað ekkert hægt að halda uppi samræðum við bein en hann gerir það nú samt því hann lærði það ungur. Lesendur gætu sem best sett sig í spor þessa manns, farið í dapurlegt teborð, sest við píanó, spilað dáldinn djass með píanóbeinunum sínum og reynt að deila niðurstöðu höfundarins: „Þetta er kallað að vera á lífi og getur verið frábær skemmtun.“

Dæmi eru annars endalaus, auðvitað, Steinn skrifast á við þúsund ára tilvistarspurningar og hann gerir það ýmist með beinum símskeytum (Hæ! / Þú skalt deyja.) eða með þessu seigfljótandi, þunga og freyðandi myndmáli: Hafið, ströndin, blóðið, dauðinn.

Reyni maður að mála mynd, verður hún svona:

Og ég sit bak við vegginn
og hlæ,
meðan blóð þitt rennur
dimmt og ólgandi
út í myrkur hins óþekkta.

(Akvarell, Ljóð.)

Og reyni maður að yrkja ljóð verður það svona:

Það bjargast ekki neitt,
það ferst, það ferst.
Það fellur um sig sjálft og er ei lengur.
Svo marklaust er þitt líf og lítill fengur,
og loks er eins og ekkert hafi gerzt.

(Ljóð, Spor í sandi, 1940.)

Þessi aðferð, að tala um blóð sem rennur „út í myrkur hins óþekkta“ eða streymir „á dreif í sandinn“, er sérlega áhrifarík því blóðstreymi er forsenda lífs. En því aðeins það renni um æðarnar, innan kerfisins. Um leið og blóð er tekið að streyma í svörð eða út í buskann er dauðinn við dyrnar. Hvergi er bundið um sár hér, það er eins og fólkinu blæði út en í sömu svipan tengist það alheiminum og umheiminum eilífum böndum. Hér er á ferð óendanleiki endanleikans. En fari feigðarskrjáfið í sandinum að læðast of nálægt lesandanum, sífellt lúmskara, háværara, hjálpa orð Kristjáns Karlssonar honum að sleppa lifandi: „Fáir menn horfast jafn-staðfastlega og sjálfsblekkingarlaust í augu við neikvæð tákn lífsins, án þess að leggja árar í bát og sætta sig við uppgjöf sína. Jákvæði Steins við lífinu er fólgið í þrotlausri baráttu við það ofurefli, sem hann kýs sér til andstöðu, og óbilandi ástríðu til að brjóta þann órjúfanlega hring einangrunar, sem er skilningur hans á harmleik mannlegs lífs. Í krafti þeirrar ástríðu er Steinn mikið skáld og mikill maður.“ (Kvæðasafn og greinar / Steinn Steinarr, 1964.)

Ég veit ekki hvers vegna ævintýrasöngkonan Anna valdi Blóð til að tónsetja. Það er eins og mig minni að hún segðist bara hafa fundið það á sér, um leið og hún las ljóðið. Eins og lagið hefði streymt í blóði hennar sjálfrar. Já, ég er næstum viss um að það var þannig, sem minnir á svar annarrar ævintýrasöngkonu þegar hún var spurð hvers vegna bandaríska ljóðskáldið E.E. Cummings ætti texta á plötunni Medulla. Björk játaði að hún gæti ekki útskýrt það, hún læsi „ekkert svo mikið af ljóðskáldum og mjög sjaldgæft að ég hugsi strax: Þetta myndi ég vilja syngja!“

Þannig orka sumir textar, þeir hafa leynilega dýpt sem hægt er að láta hljóma. Sonnettan sem togaði Björk til sín var ástarljóð, það fjallaði ekki um dauðann en samt um missi („it may not always be so; and i say / that if your lips, which i have loved, should touch another’s“ … o.s.frv.), þar er áréttað að maður skyldi njóta hverrar stundar og muna, þótt allt hverfi frá manni, þótt allt breytist.

Sumum kynni að finnast þetta viðhorf vanta í Stein, lífsneistann í hverri stund óháð dauðanum („Í krafti þess, sem kemur eða fer, þú kallar ekki fram þín tár né ama. Það snart þig ei og enginn mark þess sér, / því innstu vitund þinni stóð á sama,“ segir t.d. í Lát huggast, barn), kannski hefði Cummings getað tekið hann í kennslustund með litlu sonnettunni sem hverfist um atviksorð og hefst þannig: „now all the fingers of this tree (darling) have / hands …“ Framvindan er þannig að ég er núna og þú ert núna og við saman erum fordæmislaus ráðgáta og fáheyrt kraftaverk en þetta nú okkar er dæmt til að verða þá og þáið er myrkur þar sem allir fingur eru handarlausir, þar sem ég hef þig ekki lengur og trén eru ber og það er eilíf snjókoma, en óttastu ekki, blómstrið mitt, því þangað til er líka til.

Sérsvið mitt er að lifa, segir nefnilega maður nokkur í ljóði eftir Cummings og dauðinn er ekki sem verstur sjálfur: „Segjum að Lífið sé gamall maður með blóm á hvirflinum, Dauðinn er ungur og situr á kaffihúsi, brosandi … Maður veit ekki strax hvort þetta er sami dauði og kom til Steins og sagði: „Ég gef þér huliðshjúp …“, sennilega ekki, ungi dauðinn í Ameríku er með klink og íhugar að kaupa blóm, meðan Steinn lokar sínu ljóði, endanlega að vanda: „Mín ást var dimm og djúp. Dauðinn sat hjá mér og þagði“ (úr Mín ást var dimm og djúp).

Þannig mætti áfram halda, án þess að það sé endilega nauðsynlegt að bera þessa tvo saman, Stein og Cummings, hitt er staðreynd að þeir birtu þessi ljóð sín á svipuðum tíma og blossum þeirra slær víðar saman en mann grunar.

Í öllu falli: það getur verið gaman að draga í sprautur sínar myndmál sem er síendurtekið. Tilgangsþurrð lífsins er dapurleg, hún er jafnvel enn sorglegri þegar inn í textana þvælast hlæjandi börn að leik við ströndina eins og hjá Steini — en það er eitthvað fallegt við þetta líka, eitthvað sem sogar mann að og frá, eitthvað sem streymir og áminnir og hér er loksins þetta ljóð, Blóð, fyrsta ljóðið í bókinni Spor í sandi, bókartitillinn segir allt sem þarf, ég skora á ykkur að hlusta á Önnu flytja sitt sérstaka Blóð, ég lofa að það mun sitja í ykkur, alltaf:

Og blóð þitt streymir blint og þungt og mótt
á bak við starf þitt, draum þinn, hugsun þína
í dularfullri þögn. Og það er nótt,
sem þúsund aldir grófu í dögun sína.

Og veglaus fyrndin vakir dul og hljóð,
og veit þín örlög römm og galdri blandin.
Sem eins og hvers þitt unga og heita blóð
til einskis skal það streyma á dreif í sandinn.

Sigurbjörg Þrastardóttir rithöfundur og skáld.

Sigurbjörg Þrastardóttir

Sigurbjörg Þrastardóttir er fædd 27. ágúst 1973 á Akranesi. Fyrsta ljóðabók Sigurbjargar, Blálogaland, kom út árið 1999. Ári síðar kom út ljóðabókin Hnattflug sem hlaut góðan meðbyr og var til að mynda valin besta ljóðabók vertíðarinnar af starfsfólki bókaverslana. Ljóð úr þriðju bókinni, Túlípanafallhlífum, hafa verið þýdd á ýmis tungumál og birt í safnbókum, tímaritum og á bókmenntavefjum. Sigurbjörg hefur komið fram á ljóðahátíðum í Evrópu og fjallað hefur verið um ljóðagerð hennar í króatísku, hollensku og frönsku bókmenntapressunni svo nokkuð sé nefnt. Í Svíþjóð var gefið út ljóðaúrvalið Fallskärmsresor. Af leikverkum má nefna Þrjár Maríur (2004 á Litla sviði Borgarleikhússins), uppistandið Maður og kona: Egglos (Leikfélag Akureyrar, 2003) og leikgerð Gunnlaðar sögu eftir Svövu Jakobsdóttur (í Hafnarfjarðarleikhúsinu 2005). Skáldsagan Sólar saga kom út haustið 2002 og fjallar um unga stúlku sem gengur í gegnum erfiða lífsreynslu á Ítalíu en finnur öryggið aftur á sérstæðan hátt. Fyrir handrit bókarinnar hlaut Sigurbjörg Bókmenntaverðlaun Reykjavíkurborgar sem kennd eru við Tómas Guðmundsson árið 2002.

01/04/2019

Greinar

Ekki til söngs – eftir Kristján B. Jónasson

Ekki til söngs

eftir Kristján B. Jónasson. Birtist áður í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Íslensk ljóð verða helst sígild ef hægt er að tengja þau lögum. Tónsetningar hafa haft meiri áhrif á hvort almenningur kannast við vísuorð en flest annað og þótt íslenska sönglagið sé ekki lengur slíkur meginpóstur að börn og unglingar þessa lands fá söngbók þess afhenta með öðrum skilríkjum upp á fullnaðarkunnáttu í að vera Íslendingur er merkilegt hvað skólakerfinu tekst að sía ofan í sinnið. Þótt Steinn Steinarr hafi fengið á sig hjarðir angurværra vísnasöngvara á vissu skeiði í veraldarsögunni. Ljúfra radda sem stilltu réttlætisáköll hans úr Rauður loginn brann (1934) saman við gítarstrengi og útsettu kaldhamraðar og lífsspakar hálfkæringsvísur úr Sporum í sandi (1940) fyrir blokkflautu, bassa og söngrödd hefur ekkert lag orðið eftir í söngbókinni sem bróðurpartur þjóðarinnar telur sig geta raulað saman í kór. Í ljósrituðum söngheftum félagsheimilanna eru þær stöllur Dagný Tómasar, Erla Stefáns og Dísa Davíðs og enn skín þar Maístjarna Halldórs og enn setjast menn í sólskinsblett í heiði og eru jafnvel farnir að syngja um að nóttin hafi augu eins og fluga ef ég þar að segja drukkna, drukkna ekki í nótt. Steinn er þar ekki.

Það er alltof dramatískt að mana heilt félagsheimili í að kyrja Barn. Við kunnum það að vísu þegar eftir er gengið en þetta er lag og kvæði fyrir einstaklinga, ekki hópa, eitthvað sem maður getur stolist til að spreyta sig á um leið og Íslandslagadiski Björgvins Halldórssonar er smellt í tækið eða bestu lögum Ragga Bjarna. Nú eru það heldur ekki flautur og gítarhljómar sem fylgja okkur eftir ævibrautinni þar sem tvö hlæjandi börn ganga framhjá og kalla: „Gott kvöld, gamli maður, gott kvöld“, heldur stórsveit og básúnan dimma blæs til angurværrar íhugunar yfir skömmum ævigangi: Maður fær kannski það sem nú er kallað aulahrollur, en hét áður að fyrirverða sig. Þetta er eiginlega algerlega banalt kvæði. En það er í því íslenskur þungi, eðliseigindir sem eitt sinn fylgdu megninu af því sem ritað var á íslensku, ekki síst ef það var rímað og stóð í hljóðstaf. Þessi blýsökkulega kennd fyrir forgengileikanum og því flöktandi skari sem lífið er í öllum stórviðrum heimsins. Smám saman höfum við vanist af því að hugsa þannig um okkur sjálf, að við séum á valdi mikilla forlaga, ólæknandi sjúkdóma, ömurlegrar fátæktar, úrræðaleysis og líkamlegs vanmáttar. Kjötát, kaupleigulán og líkamsrækt hafa gert okkur ónæmari fyrir því sem er veikt og vanburða og þar með okkar eigin veikleikum, því sem hægt tifar inni í okkur sjálfum og mun að síðustu yfirbuga okkur. Það er aðeins þegar Raggi Bjarna eða Bjöggi eru komnir á fóninn að það læðist að okkur sú hugsun að þetta einfalda kvæði við þetta mikla lag Herberts H. Ágústssonar sé að segja okkur svo einfaldan hlut að hann stingi. Einn daginn verðum við gömul. Við horfum á lífið renna hjá, hörmum það og deyjum svo. Þetta er ekki flóknara en það. Lítið kvæði, þrjú erindi: Fyrst er sá sem talar barn, síðan ungur maður, loks gamall. Svo búið.

„Það bjargast ekki neitt, það ferst, það ferst.“: Jafnvel mitt í myndflaumi Tímans og vatnsins (1948) glittir stöðugt í harða lendinguna, steininn sem hlær. Þessi myndasýning í ljóði, þessi æfing í óræðni er eðlilegt framhald af sérstakri náðargáfu Steins við að spinna upp röklegar tengingar sem leiða til eindreginnar niðurstöðu sem maður þó ekki skilur til fulls. Steinn líkist í þessu engu innlendu skáldi nema það væri Sigfúsi Daðasyni sem kunni líka þá list að hanna samhengi sem hann kynnti lesendum sem pottþétta rökleiðslu sem leiddi til eindreginnar en fullkomlega ljóðrænnar niðurstöðu. Tíminn og vatnið er séð frá þessu sjónarhorni æfing í ljóðrænni rökvísi. Fyrst fáum við að vita að tíminn jafngildir vatni, síðan að vatnið sé eins og vitund mannsins. Þetta jafngildir því þó ekki að vitundin jafngildi tímanum. Vatnið er kalt og djúpt og við drögum þá ályktun að það sé kuldinn og dýpið sem sé það sem einkenni vitund mannsins, ekki tíminn með viðkomu í vitundinni. En samt ekki. Í næsta erindi er sagt að tíminn jafngildi vitund mannsins og vatnsins, 50–50. Sum sé við erum með samhengi sem minnir á miðaldalega rökleiðslu að sönnun á þríeiningu Guðs. Tími, vatn og vitund eru aðskildar einingar sem þó jafngilda hver annarri og verða að lokum eitt. Hvað á þetta að segja okkur? Við vitum það ekki en þessi uppstilling á jafngildi og sérgildi og óljós aðgreining þessa tveggja er sérgrein Steins í ljóðlistinni, það sem í raun heillar lesendur enn í dag ásamt úrdrættinum, hinu ástsæla stílbragði hans.

En harða lendingin er alltaf þarna, niðurstaðan úr Barni. Steinn líkist í þessu skáldum expressjónismans þar sem kerskni, hástemmd lýrík og tilfinning fyrir yfirvofandi endalokum eru allt sterkir stofnar. En þessi þráður í kvæðum Steins hefur smám saman vikið úr vitund íslenskra lesenda og í staðinn komið áhersla á kersknina og hið kaldhamraða háð. Þegar nánar er að gætt er Steinn Steinarr hins vegar í grunninn stöðugt að yrkja um vegginn sem rás atburðanna skellur á sama hvað hver segir. Þessi tónn forgengileikans er margreyndur í íslenskum bókmenntum og Steinn þekkti vel hvaðan hann kom eins og má sjá í paródískum æfingum hans í stílbrögðum fortíðar. Þetta var tóninn úr skáldskap kirkjunnar, sálmunum og hinum andlegu kvæðum. Þetta er þó ekki „trúarlegur“ tónn eins og nú er alltaf sagt ef menn órar fyrir að skáld vísi til frumspekilegs samhengis í verkum sínum, þetta er einfaldlega heimssýn sem lá til grundvallar bróðurhlutanum af því sem var skrifað á Íslandi í einar þrjár aldir og íslenskir rithöfundar voru orðnir gríðarlega þjálfaðir í meðferð þessa tóns. Steinn tók hann og heimfærði upp á aðstæður þar sem efnisleg hrörnun fór hönd í hönd við vangetu mannsins til að standa með því sem honum þótti dýrmætast. Mælandinn hjá Steini hefur týnt möguleikanum á að endurheimta draum sinn og það sem meira er, draumurinn hefur afvegaleitt hann inn í öngstræti þar sem endalokin bíða. Þessi endalok eru ekki göfug eða leiða til nýs lífs handan við hina frumspekilegu markalínu, heldur þýða þau skipbrot fyrir viljann til að verða meira en maður sjálfur, hefja sig upp. Þessi neikvæða endurritun rómantískrar leitar að fögrum táknum, mikilúðlegum örlögum og dularfullu heildarsamhengi er skrumskælt með röklegum æfingum sem að endingu leiða ekki neitt. Tíminn og vatnið er rökleg æfing í að leiða aldrei að stóru ídeunni, stóra tákninu á bak við heildina. Í staðinn er myndum hlaðið upp og þær látnar búa til umsnúna heildarmynd þar sem meginhugtök á borð við vitund, vatn, tíma, jafnvel Guð, eru ósamstæðar eindir sem bera upp mynd og mynd, áhrifamiklar í sjálfu sér, en án þeirrar endanlegu lausnar sem rómantísk skáld gerðu ráð fyrir og raunar skáld löngum eftir það. Séu kvæði Davíðs Stefánssonar eða jafnvel skáldskapur Jóhannesar úr Kötlum borin saman við Stein þá sést vel hvað átt er við.

Raunar er það þannig að Tíminn og vatnið hefur verið tónsettur af Atla Heimi Sveinssyni, hinum ástsæla tónsyni þjóðarinnar. En sú tónsetning hefur enn ekki ratað inn á söngblöð þorrablótanna. Þar eins og annars staðar er Steinn ekki að berja upp stemninguna. Hann er skáld skipbrotsins og kaldhæðins úrdráttar þess sem horfir upp á niðurbrot draumanna. Um leið og blokkflauturnar þagna og gítararnir slá ekki lengur hljóm af streng situr þetta eftir. Og þetta er magnaður skáldskapur. Opnið fermingar- og útskriftargjafabækurnar ykkar, ritsöfnin í hillunni, og styrkið ykkur með Steini.

Kristján B. Jónasson bókmenntafræðingur og útgefandi.

Kristján B. Jónasson

Kristján Bjarki Jónasson (F. 23. nóvember 1967) er íslenskur bókaútgefandi og rithöfundur og fyrrverandi formaður Félags íslenskra bókaútgefanda. Hann er eigandi bókaútgáfunnar Crymogeu og er kvæntur skáldinu Gerði Kristnýju.

01/04/2019

Greinar

… svo sérstök sköpun sem Adam – eftir Inga Boga Bogason

… svo sérstök sköpun sem Adam

eftir Inga Boga Bogason. Birtist áður í Aldarminning Steins Steinarr — Lesbók Morgunblaðsins 2008

Jón Kristófer kadett var hermaður breska heimsveldisins og hermaður Guðs. Jónas Árnason skrifaði ævisögu hans, Syndin er lævís og lipur, sem kom út árið 1962. Steinn Steinarr orti ógleymanlegt kvæði um Jón Kristófer og þakkaði sá síðarnefndi fyrir sig með öðru kvæði sem birt er hér á síðunni. Ég heimsótti Jón Kristófer í ársbyrjun 1988 á vistheimilinu í Víðinesi á Kjalarnesi og ræddi við hann um kynni hans af Steini. Ég hreinskrifaði viðtalið í framhaldinu og sýndi kadettinum það nokkrum dögum síðar. Hann gerði óverulegar breytingar en allar til batnaðar. Viðtalið, sem hefur legið innan um gamalt efni, birtist hér í fyrsta sinn.

Jón Kristófer Sigurðsson átti lengi í stríði, bæði í Hjálpræðishernum og breska hernum, en lengst af hefur hann háð sínar orrustur á ójarðneskum vígvelli og andstæðingurinn hlutgerst í brennivíninu. Innkominn um dyrnar spyr ég strax um Jón Kristófer Sigurðsson og allt eldhúsið verður ein augu og stór þögn hangir yfir þar til ein vinnustúlkan segir:

„Já, þú meinar Jón kadett.“ Einhver byrjar að hafa yfir kvæðið fræga en stúlkan vísar mér inn í matsal.

Hann heilsar mér eins og gömlum vini, tekur þéttingsfast um upphandlegginn á mér og leiðir mig að hlöðnu borði.

Þessi litli að vestan

„Við Steinn kynntumst árið 1932. Tildrögin voru sérkennileg. Ég var þá í Hjálpræðishernum og gekk um í fullum skrúða. Það var einn daginn að ég kem úr sjoppu í Aðalstræti. Þegar ég kem út aftur gengur maður þvert í veg fyrir mig og kynnir sig, segist heita Aðalsteinn Kristmundsson. Við vorum gagnókunnugir og mér er það enn ráðgáta hvers vegna maðurinn gekk að mér þarna þennan dag. Ég var að vísu fasmikill og auðkenndur í einkennisbúningnum. Sennilega hefur það ráðið úrslitum að hann vissi að ég var Hólmari. Nema hvað. Eftir þetta sleit ekki okkar fundum. Við sátum saman á hverjum morgni á Skálanum í mörg ár.

Steinn er bara umkomulaus ungur maður í Reykjavík. Hann kemur ómengaður strákur úr sveit í Aðalstræti. Þegar fyrsta kvæðið eftir hann birtist í blöðum hér fyrir sunnan spurðu menn hvaða skáld þetta væri og svöruðu sjálfum sér: „Það er þessi litli að vestan.“

Hann var enginn þjóðardýrlingur í þá daga og m.a.s. þótti mönnum ekki mikið til hans koma. En Steinn hafði alltaf mikinn persónuleika þótt hann væri fyrirferðarlítill á öllum vettvangi: lágvaxinn, lágróma, stilltur og prúður. Hann var fallegur ásýndum — ég á við andlitið.“

Ég virði fyrir mér þennan mann sem hefur siglt um heimshöfin sjö og háð sitt stríð á mörgum ólíkum vígstöðvum — og stundum á þeim öllum í einu. Hann hefur mikið þykkt hár sem lítið er farið að grána. En andlitið er markað rúnum mikilla átaka og röddin er hrjúf. Ég hrekk upp úr þessum þönkum og Jón Kristófer segir af miklum þunga:

„Sko. Það var eitthvað við hann — þetta er eitthvað sem ekki er hægt að segja frá. Ég veit ekki til þess að neinn annar hafi haft það á orði hvað Steinn var fallegur. Það var ekki fyrir það að hann væri mikill að vallarsýn né heldur að hann bærist á. Persónuleikinn var svo sterkur, rór og viss um sig — að hann gaf bara fjandann í flest.

Hann er svo margbrotinn. T.d. er ég viss um að hann er religiös allan tímann hér fyrir sunnan. Samt skipta trúmál hann engu máli á þessum tíma. Steinn gerði sér ekki mikið far um að halda fram sínum skoðunum en hann lét það uppi þegar hann var ósammála og þá var það oftast í hálfkæringi og hirðuleysi. En ekki um trúmál.

Það hef ég virt honum til vegs að hann fann að ég var ekki trúmaður af tilbúningi heldur maður sem verður að vera trúmaður og er ekkert annað. Steinn átti aldrei neitt við þessi sjónarmið mín.

Steinn var í engu tilliti snobb nema ef hann snobbaði fyrir því að vera talinn aþeisti. Því það er alveg víst að trúarkjarninn er fólginn í vitund hans. Það má hafa það eftir mér og ef einhver vill andmæla því þá bara komi hann!

Vopnaður í Unuhús

Svo fer ég á sjóinn og sigli til útlanda. Ég kem ekki heim fyrr en 17. janúar 1941, þá breskur hermaður. Frá þessum degi segi ég allnokkuð í bókinni minni.

Ég marseraði fyrr um daginn með hernum upp í kamp á Grímsstaðaholti, Olympia Camp. Þar átti ég að vera. En auðvitað fékk ég sem Íslendingur og Reykvíkingur frí til að fara heim til mín og heilsa upp á mitt fólk.

Þannig var að ég kem gangandi í úniformi bresks hermanns með riffilinn um öxl því ég mátti ekki fara riffillaus. Ég geng Suðurgötuna og inn á Kirkjustræti og ætla að fara yfir Austurvöll og fram hjá Símstöðinni. Þar uppi á lofti var útvarpsstöðin.

Þarna mæti ég þá engum öðrum en Steini. Hann er að koma úr útvarpinu eftir að hafa lesið ljóð úr nýjustu ljóðabók sinni sem þá var nýkomin út, Spor í sandi. Ef til vill hefur hann lesið eftirmælin um mig ? ég veit það ekki. Við fögnum hvor öðrum og Steinn segir:

„Eigum við ekki að arka upp í Unuhús?“

Ég var eiginlega á annarri leið en af því að Steinn var fylginn sér og mér einkar kær þá lét ég undan. Eftir japl, jaml og fuður verður það úr að við förum upp í Unuhús.

Erlendur tók okkur vel, ekki með neinni fyrirferð eða hávaða, sagði bara: „Gerið þið svo vel“ og lét mig finna að hérna var maður sjálfsagður og velkominn — meira að segja með riffil um öxl.

Þetta kvöld voru engir gestir í Unuhúsi nema Laxness og Hildur, systir Bergs Pálssonar, og Þórbergur Þórðarson.

Um leið og Þórbergur sér mig þá byrjar náttúrlega stórskotahríðin. Sko — ég er hvorki friðhelgur meðal engla né djöfla, eða nokkurs staðar viðeigandi. Og menn verða að afsaka þó ég segi það: En ég var sýnu betur máli farinn en Þórbergur. Þarna þrefuðum við dágóða stund um trúmál og pólitík en mér tókst á endanum að snúa hann af mér.

Það lagði ekki nokkur maður orð í belg meðan við vorum að tala saman. Laxness og Steinn þögðu.

Mér er alveg ljóst að Þórbergur hefur farið með faðirvorið á hverju kvöldi. Hann verður samt aldrei neitt stórmenni í mínum augum. Mér fannst hann ósegjanlega skemmtilega skrýtinn og afbragðs stílisti en fjarskalega hrágáfaður og fjarri því að líkjast t.d. Halldóri Laxness. Laxness er svo mikill séntilmaður.

Ég skal segja þér eitt: Ég er búinn að gera Halldór Laxness að séntilmanni númer eitt í fimm heimsálfum — því eins og þú kannski veist þá er ég dálítið víðförull. Ég hef hitt menn úr ótrúlegustu stéttum, allt upp í royal fólk og komið að máli við það. En ég hef aldrei rekist á jafn hreinan og eðlisbundinn séntilmann og Laxness. Þó við vitum að hann kann að koma fyrir sig orði á ýmsa vegu þá er það sitt af hverju tagi. Það er hans list og hans handverk. En sjálfur maðurinn er svo fullkominn séntilmaður.

Þrefað á Skálanum

Við Steinn þrefuðum um hégóma, t.d. um pólitík. Steinn hafði siðferðisog mannúðarkvarða sem hét kommúnismi hjá honum en kristindómur hjá mér. Þarna er mjótt á milli ef að mannvirðing — ég tala nú ekki um mannkærleikur — er fyrir hendi. Þá er sama hvort þú kallar mann kommúnista eða kristinn. Þetta er sama bergið.

Við Steinn hittumst oft á Hressingarskálanum fyrir stríð. Það vill nú svo til að ég kom inn á Skálann í gær og endurlifði gamla tíma. Við vorum sérstök klíka og áttum ákveðið borð. Þú kemur inn um dyrnar, beygir til vinstri og ferð inn í horn við gluggann. Þar var okkar borð og bekkur með öllum veggnum.

Nú er Skálinn óþekkjanlegur, að vísu miklu fallegri en þá, en það vantar samt í hann gömlu stemmninguna.

En þarna í gær sé ég hvar Gunnar Dal gengur inn og beint inn á gafl. Ég heilsaði upp á hann. Þarna sat þá föst klíka í dúr við það áður var. Ég þekkti þá alla.

Í gamla daga var meira bóhemasamfélag í Reykjavík en núna. Á hverjum morgni við sama borðið á Skálanum vorum við Steinn, Karl Ísfeld, Ólafur Friðriksson, Leifur Haraldsson, Dósóþeus og fleiri karlar — og Tómas Guðmundsson endrum og eins.

Steinn kom ævinlega seint á morgnana, svona undir klukkan tíu. Ég kom líka aldrei fyrr en eftir tíu því fram að því hafði ég vissum störfum að sinna hjá Hjálpræðishernum: bænagjörðum, hugleiðingum og slíku. Og þarna sat ég á Skálanum í fullu úníformi í þessum sundurleita hóp.

Þegar ég var að strjúka úr breska hernum var ég líka mikið hjá Steini á morgnana. Ég kom til hans þegar hann bjó á Óðinsgötunni. Ég var mikið hjá honum fyrir fótaferð og löngu eftir háttatíma. Þarna fór ég mikið huldu höfði um skeið.

Ljóð Steins engu lík

Auðvitað vorum við alltaf að tala, um ljóð og listir af öllu tagi. Steinn var ómyrkur í máli um samtíðina og ekki síst um kollegana. Það má alveg koma fram. Hann var alveg opinskár.

Það var miklu meira en kunningsskapur á milli okkar Steins. Það var einhver inspíreruð spámannleg aðdáun sem ég hafði á honum frá öndverðu. Svo var þetta nú einstaklega geðugur maður og feikilega skemmtilegur — og mikið breiðfirskur.

En þó ég telji að vinátta okkar hafi rist djúpt þá ræddi hann ekki sín mál nokkurn skapaðan hlut. Þegar fóru að birtast eftir Stein ljóð sem voru flest gallalaus, voru perlur, þá furðaði ég mig á því hvernig þau urðu til. Ég spurði mig: „Hvenær kemst hann til þess að gera þetta?“ Ljóðin hans minna eiginlega ekki nokkurn skapaðan hlut á daglegt líf hans á þessum tíma.

Það er svo skrítið með samsetningu mannskepnunnar. Það er stundum eins og það séu tvær tegundir í sama búk. Maður skilur ekki hvernig Steinn komst til þess að afkasta þessu því ljóðin hans eru ekkert flaustursverk. Þetta er ekki allt eintóm inspírasjón. Ljóðin hans eru svo vel unnin. Hvenær og hvernig hefur hann unnið þetta? Hann er alveg furðulegur.

Njálssögulegir kærleikar

Það tókust með okkur Steini eins konar Njálssögulegir kærleikar. Við þurftum hvor annars návist. Hann gerði sér alveg eins títt um mig og ég um hann. Hann fór sínar eigin leiðir og hann er þannig frábrugðinn mér að undireins og hann birtist þá var kominn um hann hringur. Hann hafði með einhverjum sérstökum dularfullum hætti svo sterk áhrif á menn.

Það er eitt dálítið merkilegt í samskiptum okkar. Við drukkum mikið saman, samt sá ég hann aldrei drukkinn. Ég undrast það hvað hann hélt velli andlega við drykkju einmitt fyrir þá sök hvað hann var lágur vexti. Ég varð aldrei var við að hann drægi sig í hlé meðan vín var fyrir hendi. Hins vegar hygg ég að hann hafi aldrei orðið eins ánauðugur áfengismaður og ég.

Hann á engan sinn líka. Ég hef farið víða um lönd og hef kynnst mörgum listamönnum samtíðarinnar hér á landi. Steinn er engum líkur, ekki í neinu. Hann er svo sérstök sköpun sem Adam. En þú getur talað við fimmtíu manns sem þekktu hann jafnvel og ég og þú færð allt önnur viðhorf.“

Ingi Bogi Bogason bókmenntafræðingur.

Ingi Bogi Bogason

Ingi Bogi skrifaði meistararitgerð sína í íslenskum bókmenntum um lífssýn í ljóðum Steins. Um árabil var hann bókmenntagagnrýnandi hjá Þjóðviljanum, Morgunblaðinu og fleiri blöðum. Hann hefur kennt og sinnt stjórnunarstörfum í háskóla og framhaldsskóla og starfar nú sem sérfræðingur í mennta- og menningarmálaráðuneytinu.

Dialogue

Þín leit er orðin löng og spor þín mörg,
og lúinn ertu og sár á geði og hjarta,
því fyrir engum, engum kanntu að kvarta,
er kæri sig um þína nauð og björg.

Og þér er ljóst, að einn þú leitar, einn,
og enginn metur takmark þitt sem skyldi.
Þú, aðeins þú, sérð eðli þess og gildi
og óttast bara, að verða helzt til seinn.

En ég er sá, er veit, að von þín má
í veruleikans heimi aldrei rætast,
né hjarta þitt og augu af því kætast,
sem allt þitt stríð er miðað við að ná.

Þín leit er gagnslaus! — Blekking þín er ber
og birtist jafnvel þér, á hinzta degi:
Að marki þínu velurðu alla vegi,
sem vita brott frá sjálfum þér.

Jón Kristófer
(Helgafell, maí 1945)

01/04/2019

Greinar

Uppsprettur Tímans og vatnsins – eftir Örn Ólafsson

Uppsprettur Tímans og vatnsins

— eftir Örn Ólafsson. Andvari, 130 árg. 1. tbl. 2005

Ljóðabálkur Steins Steinarr, Tíminn og vatnið, birtist um miðja 20. öld, og hefur æ síðan verið með vinsælustu ljóðum á íslensku. Þær vinsældir held ég hafa alla tíð fyrst og fremst byggst á mjög myndrænni framsetningu og óvenjulegri. Ég hefi haldið því fram (í Kóralforspil hafsins, 1992) að hún geri bálkinn óræðan, óskiljanlegan röklega. Þar (bls. 80–104) fjallaði ég um helstu túlkanir bálksins. Hér er ætlunin að kanna sérkenni myndmáls þessa ljóðabálks og leita fyrirmynda. Í handritum Steins eru drög sumra þessara ljóða á ýmsum stigum, en einnig fullgerð ljóð af sama tagi, og mörg góð, þótt hann birti þau ekki sjálfur. Flest hafa þau síðan birst í nýjustu útgáfu ljóða hans.¹Þessi 25 ljóð, eru samtals 905 orð á móti 797 orðum Tímans og vatnsins. Flest þessara ljóða hafa fyrirsagnir ólíkt Tímanum og vatninu. Þær eru samtals 42 orð, svo að þeim frátöldum yrði textamagnið mjög áþekkt. En hér verða fyrirsagnirnar taldar með, þar sem þær eru frá höfundi. Margir telja rangt að prenta verk látins skálds, sem það birti ekki sjálft. En slíkt er þó alltaf matsatriði, skáldið gæti hafa ætlað sér að birta ljóðin, þótt þau ættu ekki heima í síðustu ljóðabók þess. Steinn sendi t.d. Tímariti Máls og menningar (hér skst TMM) ljóð sem lágu þar svo óbirt í tvo áratugi, og komu ekki á bók fyrr en löngu eftir dauða hans. Þau ljóð sem hér eru tekin til athugunar undir titlinum Lokaljóð Steins eru að mínum dómi fremri þeim sem hann sendi TMM, en það hefði veikt Tímann og vatnið að hafa þar öll þessi ljóð, bálkurinn hefði orðið meira en tvöfalt lengri og helsti mikið um endurtekningar í formi. Samanlagt verður þetta lítið eitt lengra safn ljóða en Tíminn og vatnið, áþekkt honum, 25 ljóð (hér kallað Lokaljóð Steins), og er hér borið saman við hann. En hér er um að ræða úrval síðustu ljóða Steins, meðal eftirlátinna óprentaðra ljóða hans eru einnig ljóð af öðru tagi, ennfremur nokkur á mörkum þessara tvennskonar ljóða (myndræn en ekki mótsagnakennd eins og Tíminn og vatnið)²T.d. Landslag, Spádómur, Nótt.. Ekki er stefnt að almennri greinargerð um þessi ljóð, heldur eingöngu reynt að finna dæmi tiltekins ljóðmáls. Umfjölluð ljóð eru talin upp aftan við þessa grein, og birt þau sem ekki hafa birst í ljóðasafni Steins.

Sigfús Daðason segir í bók sinni um Stein (bls. 80–81) að hann „sat um kyrrt í Reykjavík öll stríðsárin […] Rétt í lok stríðsins tók Steinn sig upp og fór til Norðurlanda. Var hann átta mánuði í þeirri ferð og dvaldist aðallega í Svíþjóð. Steinn fór enn utan undir árslok 1946, fyrst til Kaupmannahafnar og síðan til Parísar og kom heim í apríl.” Þegar Steinn fór utan í stríðslok höfðu þegar birst í tímaritum, allt frá 1944, átta ljóðanna sem síðar komu í Tímanum og vatninu, einkum þó í seinni gerð bálksins, en 1946–8 birtust í tímaritum tíu í viðbót, svo sem Sveinn Skorri Höskuldsson rakti í grein um tilurð ljóðabálksins 1971 (bls. 157–8). Raunar höfðu öll ljóð fyrri gerðar nema eitt birst á árinu 1947, en frá því ári er einskonar frumgerð ljóðabálksins, þó með aðeins tíu ljóðum, varðveitt í einu vélrituðu eintaki (undir titlinum „Dvalið hjá djúpu vatni”, tv. r. Sveins Skorra, bls. 159–60). Bálkurinn birtist svo með 13 ljóðum í 200 eintökum, líklega 1948 (tv. r. bls. 156), en 1956 birtist hann aftur, aukinn upp í 21 ljóð.

Danska ljóðskáldið Poul P. M. Pedersen sendi frá sér sex bindi þýðinga íslenskra ljóða á dönsku á árunum 1961–82. Í eftirmála annars bindis, en það var ljóðaúrval Steins Steinarr (Rejse uden løfte, 1964) nefnir Pedersen (bls. 187) skáld sem haft hafi áhrif á ljóðagerð Steins, og telur sérstaklega Erik Lindegren sem Steinn hafi kynnst þegar hann dvaldist ár í Svíþjóð um miðjan fimmta áratuginn. Auk þess nefnir Pedersen Arthur Lundkvist, Harry Martinson, og sænskumælandi finnsku skáldin Edith Södergran og Elmer Diktonius. Ennfremur nefnir Pedersen svo bandarísku skáldin T.S. Eliot og Carl Sandburg sem líklega áhrifavalda.

Í Svíþjóð

Hannes Sigfússon segir í endurminningum sínum 1985 frá samvistum þeirra Steins í Stokkhólmi undir árslok 1945, og m. a. (bls. 18) af kynnum þeirra af samtímaskáldunum sænsku, „förtitalisterna“. Þar nefnir hann sérstaklega verk Erik Lindegren, mannen utan väg (Veglaus maður), og segir að þar var

hroðað saman orðum sem stönguðust hvert við annað af slíkum fítonsanda að allt skynsamlegt samhengi var óhugsandi.

En Hannes gerir lítið úr áhrifum þessara skálda á þá Stein:

Okkur Steini vaknaði að vísu nokkur forvitni af þessum skrifum um ný skáld, og við munum báðir hafa gluggað í tímarit þeirra „40 tal“, án þess að festa hug eða sérstakan áhuga á lesmálinu. Steinn var kominn að lokum höfundarferils síns og glímdi við strangt tersínuform sem var að því leyti nýstárlegt að það hylmdi rækilega yfir skoðanir höfundarins á tilverunni. Ég var aftur á móti óskrifað blað og óráðin gáta í bókmenntalegu tilliti og næstum blindur á annan skáldskap en var í ætt við Stein. Auk þess var ég enn á þeim buxunum að mér væri fyrirhugað að verða skáldsagnahöfundur þegar tímar liðu fram.

Mér sýnist að Hannesi skjöplist greypilega um Stein, og verður komið að því hér á eftir. Auk þess átti Steinn enn rúman áratug ólifaðan, og orti þá, m.a. þau ljóð sem hér um ræðir.

Erik Lindegren (1910–68) gaf fyrst út ljóðabókina Posthum ungdom 1935, hún þótti vönduð en býsna hefðbundin (Göransson, bls. 226). Fá ljóð birti hann næstu árin, orti mannen utan väg frá því í ágúst 1939 til jafnlengdar 1940, en fékk ekki útgefendur. Loks gaf hann sjálfur út bókina með liðstyrk vina, tveimur árum síðar, og aðeins í 200 eintökum (Linder, 838) — eins og Steinn Tímann og vatnið 1948. Ekki voru ritdómar sérlega jákvæðir (Göransson, 846), bókin gekk jafnvel fram af helstu módernum ljóðskáldum Svía. „Ljóð fyrir ljóðskáld“ kallaði Gunnar Ekelöf hana, Arthur Lundkvist lofaði dirfsku skáldsins, en kallaði bókina „tilraun“, Vennberg lofaði „eldfjallabál mikillar ljóðlistar“, en neikvæðari þóttu orð hans: „ljóðrænar kjarnorkusprengingar“. En þessir ritdómar urðu þó til þess að Lindegren fékk starf sem ritdómari víða, einnig þýddi hann töluvert á þessum árum, m.a. Paul Valéry, Faulkner og T.S. Eliot. Smám saman vann bókin á, og 1946 var hún endurútgefin af höfuðforlagi Svía, Bonnier. Göransson segir (bls. 227): að bókin sé eitt sérstæðasta ljóðasafn sænskrar tungu, og jafnframt eitt hið mikilvægasta. Á næstu árum eftir útkomu bókarinnar hafi ungt bókmenntafólk gripið hana sem túlkun á reynslu kynslóðar sinnar. Sjaldan hafi hún verið stæld, en óbeint hafi ljóðstíll hennar og afstaða („ideologiska hållning“) haft víðtæk áhrif. Eftir það birti Lindegren ljóð um einstök surrealísk málverk í bók um slíka málara, Halmstadgruppen, en fæst þeirra Ijóða þóttu verð að komast með í ljóðasafn hans síðar. Sama ár, 1947, birtist svo ljóðabók hans, Sviter, en loks Vinteroffer 1954. Einungis þessar þrjár síðustu bækur eru í ljóðasafni Lindegrens. Göransson (bls. 230) gerir ráð fyrir að hann hafi ekki ort síðasta hálfan annan áratuginn, því hann hafi alltaf leitað nýrra leiða, þegar hann þóttist kominn eins langt og hann gat á tiltekinni leið, sú fullkomnunarhneigð hafi loks leitt hann til þagnar. Hvað sem því líður, varðar það ekki þessa umfjöllun, sem snertir eingöngu mannen utan väg.

Peter Hallberg fjallar um þennan ljóðabálk í einum kafla síns mikla verks Diktens bildspråk, 1982. Hann gerir fyrst (bls. 522 o.áfr.) grein fyrir umfangi ljóðabálksins og formi³mannen utan väg er alls 4414 orð, en Tíminn og vatnið (í lokagerð frá 1956, 21 ljóð), taldist vera 797 orð, eða tæplega fimmtungur af umfangi bálks Lindegrens.. Hann skiptist í 40 ljóð. Hvert þeirra er sjö línupör, þetta eru þá einskonar sónhendur, en með óvenjulegri uppsetningu þó, því venjan er annaðhvort tvö fjögurra lína erindi og tvö þriggja lína (ítalskar sónhendur), eða þrjú fjögurra lína erindi auk línupars (Shakespeare-sónhendur). Hér eru ljóðlínur auk þess mjög mislangar, allt frá 11 atkvæðum upp í 17. Ekki er endarím, og hrynjandi er óregluleg, svo kalla mætti ljóðabálkinn lausamál gætt hrynjandi, segir Hallberg (s.st.) en þeirri lýsingu andmælir Göransson (bls. 228), og segir að Lindegren hafi einmitt risið gegn slíku, sem tíðkast hafði á 4. áratugnum í Svíþjóð, en í því hafi Arthur Lundkvist verið fremstur. Nokkuð ber á stuðlun og endurtekningum á orðskipan, auk þess sem fyrir kemur að sama sérhljóð ríki í áhersluatkvæðum flestra orða í línupari. Setningaskipan er jafnan eins og í venjulegu máli, en gegn þessari reglufestu kemur sundrað myndmál (Göransson, 227). Fyrirmynd þessa sérstæða sónhenduforms var ljóðabálkur eftir Englendinginn Lawrence Durrel, segir Göransson (bls. 228). Ekki sé ég þó annan svip en að nokkur kvæða Durrels eru sett upp í línupör. Linder (bls. 839) nefnir Dylan Thomas sem fyrirmynd Lindegrens í þessu formi. Og eins og vikið verður að síðar, líkist bæði bragarháttur og ljóðmál mannen utan väg sónhendusyrpu eftir Thomas. Hallberg segir (bls. 524–5) að svo njörvað sem form mannen utan väg megi þykja, þá sé erfitt að ná merkingarlegu samhengi í því, andstæð fyrirbæri komi skyndilega fram, án þess að nokkur frásögn tengi þau eða skýri. Einnig eru orðasambönd sem rúma andstæður, alls reiknast Hallberg að meðaltali þrjú slík orðasambönd á sónhendu í mannen utan väg. Slíkar líkingar setji því sterkan svip á orðalag bálksins (bls. 543). Umhverfi í bálkinum sé annarlegt norrænum lesendum, t.d. birtist eyðimörk sjö sinnum, og sé það greinilega táknrænt. Orðið tákni ekki framandi landslag, heldur gefi frekar í skyn tilfinningu eyðileika og framandleika. Táknræn séu líka hellir og gjá, samanlagt jafntíð. Einnig er oft nefnt haf og vatn, og dýr í hefðbundnum táknrænum hlutverkum; gammur, ljón, hundur, snákur, hind, næturgali. Ævinlega séu þessi náttúrufyrirbæri ek. hlutgerving („objektiva korrelat“) sálarástands, nánast aldrei til að sýna hlutlægt umhverfi. Sama gildi um mannvirki sem nefnd eru, og þau sundurleitu fyrirbæri frá ýmsum tímum, grísk-rómverskri fornöld, norrænum goðsögum, miðöldum, og einstaka sinnum samtíma stríðs og annarra átaka. Eins og Hallberg segir, skapar þetta ljóðabálkinum í senn svip heildar og sundrungar, hann fer fram í rústum, andlega og menningarlega. En sundurleitni einkennir móderna ljóðagerð, t.d. hjá T. S. Eliot. Sundurleitni mannen utan vág birtist einnig í því, segir Hallberg (bls. 529–30), að mannverur birtast sjaldan í heild, heldur aðeins líkamshlutar; andlit, hendur, augu, og gjarnan í annarlegu samhengi. Þetta minnir sterklega á Tímann og vatnið. Þessi sundrun hefur verið tengd surrealískri myndlist og kvikmyndum, m.a. af Lindegren sjálfum. Roland Lysell birti mikið doktorsrit (nær 700 bls.) um ljóð Lindegren 1983, og er þar mikill lærdómur saman dreginn. Þó þykir mér mjög spilla þessu riti sífelld viðleitni Lysells til að lesa eitthvað röklegt, jafnvel boðskap, úr orðalagi sem mér sýnist hannað til að vera óskiljanlegt röklega.

Hallberg fékk mannen utan väg tölvusett 1976, og vann töluverðar upplýsingar úr orðstöðulykli hennar, einkum um tíðni ýmissa orða (bls. 531 o. áfr.). Fyrst greinir hann milli merkingarbærra orða og kerfisorða (forsetninga o.þ.u.l.). Merkingarbær orð eru rúmlega helmingur textans⁴Þau eru 2651 orð af 4414, eða 60,2%. Það er líkt og í ljóðasöfnum Hjalmars Gullberg, sem Hallberg hafði til samanburðar, en þar hleypur þessi tíðni á bilinu 56,7% til 64.1%.. Í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins töldust mér merkingarbær orð ívið tíðari, 2/3 heildarorðafjöldans. Það er sama útkoma og þegar ég kannaði tíðni þessara tvenns konar orða í ljóðasafni Jóhanns Sigurjónssonar, en í íslenskum lausamálstextum af ýmsu tagi (íslensk orðtíðnibók) reyndist hún vera helmingur hvort. Auðvitað er þessi samanburðargrundvöllur of lítill til að draga afgerandi ályktanir, þótt mér sýnist mögulegt, að í þessu birtist þéttleiki ljóðmáls umfram lausamál og að kerfisorð séu tíðari í sænsku en í beygingamálinu íslensku. Hvað varðar tíðustu orð, þá skipta jafnvel einstök kerfisorð máli. Hallberg rekur mörg dæmi ábendingarfornafnsins þessi (denna), þegar það myndi ekki notað í daglegu tali, því það vísi þá ekki til einhvers nýlega nefnds, heldur sé það notað til áherslu á hliðstætt nafnorð, skapi hátíðlegan blæ. Það er líkt og notkun Steins á lausum greini, hinn (9 dæmi í Tímanum og vatninu, en 17 í Lokaljóðum Steins). Hliðstæður eru dregnar fram í mannen utan väg, þegar margar setningar í röð hefjast á að (att). Allskyns hliðstæður í orðalagi eru og áberandi í Tímanum og vatninu, og nægir að benda á upphafsljóðið sem dæmi.

Tíðni merkingarbærra orða segir þó meira. Í mannen utan väg ber sérstaklega mikið á auga, sjá, skoða o.þ.u.l.⁵Hlutfall orða um sjón og heyrn er 23 á móti 8 í mannen utan väg, en 13:19 í jafnlöngu ljóðasafni Gullbergs (Hallberg, bls. 533). Í ljóðum Steins er sjónskynjun enn meira áberandi; í Tímanum og vatninu er þetta hlutfall orða um sjón og heyrn 11:0, en nokkru hærra í Lokaljóðum Steins, 13:0. Í Tímanum og vatninu eru dæmin: auga (5), sjá (4), horfa (1), líta (1), en í Lokaljóðum Steins: auga (6), sjá (6), horfa (1). Í ljóðum Steins er sjónskynjun enn meira áberandi. En fleiri orð hljóðskynjunar kæmu til álita, svo sem samhljómur, þytur, hlátur og þögn⁶Samtals 9 dæmi, en aðeins 1 dæmi, hlátur í Lokaljóðum Steins., þótt miklu meira beri á birtu, ljósi, skugga, myrkri, sól(skini) o.þ.u.l. Mér virðist hinsvegar ófæra að flokka þessar flóknu ljóðmyndir Steins tölulega eftir sjóneða heyrnskynjun.

Starsýnast verður þó Hallberg á tíðni sértaka (bls. 535), helstu orð um þau eru dauði, draumur o. fl. þ. h., líkt og hjá Steini⁷ Slík orð töldust aðeins 22 í Sonat Gullbergs, en 84 (3% heildarorðafjöldans) í mannen utan väg. Þessi eru helst: dauði (19), draumur (11), minning (11), líf (10), sannleikur (9), trú (9), tími (8) og örlög (7). Í Tímanum og vatninu töldust sambærileg orð 15 (dauði 2, draumur 5, líf 1, trú 1, tími 6). En auk þess verður að telja hér: dul 1, eilífð 3, ekkert 3, neind 1, fjarlægð 3 (+2 lo.), nálægð 2, hraði 1, hverfleikur 1, mótspyrna 1, viðnám 1, reynd 1, hug(sun) 4, vitund 3, verðandi 1. Enda þótt hér sé ekki meðtalinn guð (3 dæmi), þá verða þetta alls 44 orð, eða 5,5% heildarorðaforðans. Í Lokaljóðum Steins eru þessi orð 48 eða 5.3% heildarorðaforðans.. Með þeim fyrirvara að ekki er víst að Hallberg hafi talið eins mörg sértök, þá virðast þau tvöfalt meira áberandi í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins en í mannen utan väg. Margt af þessu er algengt í ljóðum, en þó hefur löngum þótt óljóðrænt að nota sértök. En á móti kemur, að þessi sértök eru yfirleitt tengd hlutlægum fyrirbærum, og það á sérkennilegan hátt, ekki síst í eignarfallssamsetningum, svo sem brátt skal rakið.

Hvað sem líður fyrrgreindum ummælum um að mannen utan väg sé torskilið, þá er það að sama skapi laðandi til túlkunar. Raunar er margt auðskilið í því, t.d. setningin „að skjóta óvin og vefja vindling“ (xxviii, 1), sem sýnir tilfinningakulda gagnvart manndrápum, enda er ljóðabálkurinn ortur í upphafi seinni heimsstyrjaldar. Og þannig eru margar ljóðlínur, enda er nokkuð um tiltölulega hefðbundnar líkingar innan um þær nýstárlegu. Fáein dæmi mætti nefna: stormur endurnýjunar (vii,13), grenitrén draga vængi (xi, 6), skarpt ljós vitundarinnar (xvii, 1), bað rökkursins (xviii, 6), blístur regnsins (xx, 8), dropar tímans í skaut liðins (xxii, 11), högg örlaganna (xxxv,8).

Þannig grípur ljóðabálkurinn mannen utan väg lesendur með kunnuglegu ljóðmáli, en leiðir þá skjótt í ógöngur, ef svo mætti að orði komast. Linder segir (bls. 841–5) að vissulega eigi sú túlkun við mestan hluta ljóðabálksins að ljóðin spegli sama sálarástandið aftur og aftur, en þó megi rekja frásagnarþráð í bálkinum. Upphafsljóðin tvö, sem standa í svigum, lýsi því að ómögulegt sé að komast til botns í heiminum. Síðan sé fylgt ferð „mannsins vegalausa“, sem einnig birtist sem auga á stöpli og sem flóttamaður, er leiti dauðans, Kristi líkur beri hann fram viðvaranir, en ævinlega ríki úrræðaleysi. En úr vonbrigðunum rísi ljós, mitt í bálkinum, hefur Linder eftir samtíða túlkandanum Wall. Bjartari hliðar tilverunnar birtist í ljóðunum xxi og xxii, en aftur syrti í xxv-xxvii. Þannig gangi þetta áfram, sitt á hvað, en í síðustu tveimur ljóðunum nái „förumaðurinn“ nýrri sýn, sem rúmi bæði neikvætt og jákvætt í stóískri ró. Lesendur munu kannast við að þessi heildarmynd á í meginatriðum einnig við Tímann og vatnið.

Hallberg vitnar í lok túlkunar sinnar (bls. 553) til orða Pauls Ricoeur um fylld⁸Hallberg hefur þessa tilvitnun á ensku, og veit ekki hvernig Ricoeur hefur orðað þetta á móðurmáli sínu frönsku): „all the connotations that can fit are to be attached, the poem means all it can mean.“ (plenitude): „Öll þau hugrenningatengsl sem geta átt við, eiga við, ljóðið merkir allt sem það getur merkt“. Svipað sagði Göran Pritz-Påhlson (Linder, bls. 840). — Vissulega ber að huga að öllum túlkunarmöguleikum, en andstæðar túlkanir tel ég þó að verði að bera saman, og rökræða hver eigi best við — en það er sú túlkun, sem gerir grein fyrir sem flestum einkennum verksins, án þess að stríða gegn mikilvægum atriðum í því.

Og þá er að minnast stefnuyfirlýsinga Lindegrens sjálfs⁹Huvudsaken är att uttrycksbehovet är starkare än meddelesbehovet. […] Vad det framför allt gäller att förmedla är den nästan alltid komplicerade känslan — är detta romantik kan det likaväl kallas känslorealism. Det är känslan som bör laddas upp med tankar och inte tvärtom. Den ideologiska överbyggnaden bör slopas och gä under jorden, först i detta läge har den tillfälle att göra sig gällande i hela sin kraft. Den poetiska „bilden“ bör befrias från sin underordnade ställning och bli diktens huvudelement. Tanken bör tänka i bilder, och känslans [eller det undermedvetnas) bilder bör uppta tanken, det rör sig hela tiden om en växelverkan. När tanke och känsla (och sinnesintryck) på detta sätt har mötts i bilden och fullständigt impregnerat varandra bör det i bästa fall uppstå en dikt som bär prägeln av vision. (tekið e. Hallberg, bls. 553):

Aðalatriðið er að tjáningarþörfin sé sterkari en þörfin fyrir að miðla […] það sem öðru fremur þarf að miðla, er tilfinningin, sem næstum alltaf er flókin sé þetta rómantfk, má allt eins kalla það tilfinningaraunsæi. Það er tilfinningin sem ber að hlaða hugmyndum, en ekki öfugt. Hugmyndalega yfirbyggingu ber að rífa niður og leggja hana neðanjarðar, þá fyrst getur hún birst af öllum sínum mætti. Ljóðræn „mynd“ þarf að losna frá undirskipaðri stöðu sinni, sem „skreyting“, og verða meginþáttur ljóðsins. Hugsunin á að fara fram í myndum, og myndir tilfínninga (eða dulvitundar) eiga að taka í sig hugsun, þetta er stöðug víxlverkan. Þegar hugsun og tilfmning (og skynjun) mætast þannig í mynd, og gegnsýra hvert annað fullkomlega, þá ætti við bestu aðstæður að verða til ljóð sem einkennist af sýn.

Hallberg (bls. 546) ber þetta saman við einn upphafsmann módernismans, Mallarmé (1842–98, en kunnustu ljóð hans eru frá síðasta aldarfjórðungi ævinnar), kallar hann sérlega andlegt skáld, en jafnframt skáld hlutlægrar sýnar, og vitnar í rannsókn Jean-Pierre Richards um að

hreinræktuðustu andleg fyrirbæri sannreynist í skynheiminum, fái þar fasta mynd, […] skáld hljóti að láta vitranir sínar birtast í einföldum, frumstæðum skynjunum.

Þetta finnst Hallberg eiga vel við mannen utan väg Lindegrens, enda þótt skynjunin þar sé miklu sundraðri, sterkari og stundum ruddalegri en hjá Mallarmé. Annar skýr munur sé, að Lindegren sækist eftir að setja inn sértök sem samsvari skynmyndum, ekki síst í formi eignarfallslíkinga. Hlutlægir myndliðir séu þá einskonar afmörkun af hálfu skáldsins. Í augum lesenda geti áhrifin þó orðið hið gagnstæða¹⁰För Mallarmés del — de eteriska men samtidigt konkreta visionernas skald par préférence — har Jean-Pierre Richard understrukit, att det „är i förnimmelsesvarlden som den renaste andligheten undergår sin prövning, antager sin fasta beskaffenhet“, och talat om de „enkla primitiva förnimmelseselement genom vilka poeten nödvändigtvis måste låta sina visioner passera“. Det är en karakteristik som kunde gälla ocksá för den poetiska tekniken i mannen utan väg — med det viktiga förbehållet, att „förnimmelseelementen“ dar är av en långt mera disparat, robust och stundom rentav brutal art, som vida skiljer dem från Mallarmé. En annan klar olikhet ar Lindegrens förkärlek för att — inte minst i genitivmetaforens form — jamte „förnimmelsesvärlden“ introducera de med den korresponderande abstrakterna. De konkreta bildleden innebär då, från diktarens sida sett, ett slags precisering. I läsarens ögon kan de kanske ibland fá en snarast motsatt effekt.“. Hallberg vitnar og til Hugos Friedrich¹¹Friedrich (bls. 80): Sobald die Beobachtung tiefer drängt, muss sie erkennen, dass sie mit Begriffen wie und nicht mehr auskommt. Ein anderer Begriff scheint dafür tauglicher: sinnliche Irrealität. Wir meinen damit folgendes. Der deformierte Wirklichkeitsstoff spricht sehr haufig in Wortgruppen, von denen jeder Bestandteil sinnliche Qualität hat. Jedoch vereinigen derartige Gruppen sachlich Unvereinbares auf so abnorme Weise, dass aus den sinnlichen Qualitäten ein irreales Gebilde enststeht. Immer handelt es sich um anschaubare Bilder. Aber es sind solche, die nie dem leiblichen Auge begegnen würden. Sie überschreiten weit diejenige Freiheit, die dank den metaphorishven Grundkräften der Sprache schon immer der Poesie möglich war. Nmgr.: Man vergleiche damit eine auf Novalis bezogenee Bemerkung von H. v. Hofmannsthal: (Aufzeichnungen, 1959, s. 183). um að ljóð upphafsmanns módernismans, Rimbauds, einkennist af

skynjuðum óraunveruleika […]: afmyndaður raunveruleikinn birtist oft í orðasamböndum, þar sem hver liður hefur eitthvað skynjanlegt. En orðasamböndin tengi ósamræmanlega hluti svo óeðlilega, að af hinu skynjanlega rísi óraunverulegt. Ævinlega séu þetta skynjanlegar myndir, en yrðu aldrei skynjaðar í raun. […] Dásamlegastar eru þær ljóðrænu setningar, sem lýsa mjög skýrt og ákveðið skynjun sem er hlutlægt ómöguleg, það er sannarlega sköpun í orðum

Þessi lýsing finnst mér eiga einkar vel við um ljóð Steins sem hér er um rætt.

Orðalag

Hér verður borið saman ýmisskonar sérkennilegt orðalag þessara verka, litir, líkingar, samlíkingar, persónugervingar og fleira þess háttar. Leitast er við að taka aðeins ótvíræð dæmi þessa, og ekki tæmandi, til að forðast málalengingar. Af sömu ástæðu þýði ég sænsku dæmin og læt nægja að vísa til þess hvar þau standi, en birti þau ekki á frummálinu nema þýðingin geti orkað tvímælis. Auk ljóðabálka Lindegrens og Steins leitaði ég slíks orðalags í ljóðum Halldórs Laxness (þ. e. í frumprentunum og í fyrri gerð Kvæðakvers, 1930). Eins og ég hefi rakið í Kóralforspili hafsins, ber mest á expressjónisma í ljóðum Halldórs, þ.e. á andstæðum milli sjálfstæðra setninga og textabúta. En á árunum 1926–7 koma stundum fyrir andstæður innan orðasambands, líkt og í Tímanum og vatninu. Það er hálfur annar tugur dæma, sem hér verður að hugað.

Litir

Í (enn óbirtri) könnun sem ég gerði á ljóðum blæleitinna skálda (oftast eru þau kölluð nýrómantísk eða sýmbólistar)¹²Þar tel ég Einar Benediktsson; Sigurjón Friðjónsson; Sigurð Sigurðsson frá Arnarholti; Jóhann Gunnar Sigurðsson, Huldu, Jóhann Sigurjónsson, Jónas Guðlaugsson, Jakob Smára, Stefán frá Hvítadal, Davíð Stefánsson og Tómas Guðmundsson. Orðið blæleitni tek ég eftir listasögu Þorsteins Thorarensen. Frá 19. öld voru könnuð ljóðasöfn Bjarna Thorarensen, Jónasar Hallgrímssonar, Benedikts Gröndals, Steingríms Thorsteinssonar, Matthíasar Jochumssonar, Gríms Thomsen, og úrval ljóða lítilvirkari skálda. og skálda frá 19. öld, sýndi sig að allmikill munur er á því hve mikið ber á litaheitum í ljóðasöfnunum. Tíðnin nær frá hálfum af hundraði orðafjöldans í safnriti ljóða frá 19. öld (Þjóðskáldin), en hálfu meira hjá höfuðskáldum aldarinnar, Jónasi Hallgrímssyni og Steingrími Thorsteinssyni, rúmlega einn af hundraði, eins og hjá flestum blæleitnum skáldum. Ennfremur varð ein niðurstaðan sú, að hefðir ríki í litanotkun, allt frá 19. öld og lengstum hjá blæleitnum skáldum, það eru fáir, hreinir litir, sem mestmegnis eru sóttir í íslenska náttúru, eins og Jakob Benediktsson sagði (bls. 119) um Jónas Hallgrímsson. Nokkur einstaklingsmunur er auðvitað á tíðni einstakra lita og tíðni litarorða í heild. En mest ber á sjö litarheitum í þessari röð: blár, hvítur, grænn, svartur, grár, rauður, bleikur. Mörg skáld nota ekki aðra liti. Hér reyndist Jakob Smári hafa algera sérstöðu, hann hefur svo mikið af samsettum litarheitum, að litarorð hans verða alls 30, enda er tíðni litorða mest hjá honum, meira en tvöföld fyrrnefndra, rúmlega tveir af hundraði orðaforðans. Hún er þó aftur tvöfalt meiri hjá Steini, um 5%, þetta er eitt sérkenna hans miðað við fyrri ljóðahefð.

Um litanotkun í kvæðum Steins hefur Svavar Sigmundsson fjallað í grein 1965 (og byggir þar á útgáfunni frá 1964, þar sem fátt er ljóða úr Lokaljóðum Steins). Margt athyglisvert kemur fram í rannsókn Svavars, m.a. að um samsett litarorð voru alls 80 dæmi á móti 95 ósamsettum. Í fyrstu bók Steins, Rauður loginn brann, eru ósamsettir litir þó meira en 4/5, en við breytinguna frá 1. gerð Tímans og vatnsins til 2. gerðar bætast aðallega við ósamsett litarorð, svo þau verða helmingur litarorða í stað þriðjungs. Svavar rekur m.a. (bls. 38 og 40) að algengasta litarorð Steins sé hvítur, í fjórðungi dæma, en næst gangi blár, fimmtungur dæma. Aðeins þriðjungur dæma blás er ósamsett, en meira en helmingur dæma um hvítt. Ennfremur segir Svavar (bls. 44–5):

það eru einkum 4 litir sem hafa fleiri samsett dæmi en ósamsett, þ.e. blár, gulur, bleikur og brúnn. Þeir síðastnefndu 2 eru þó í sérflokki, þar sem dæmin eru svo fá. […] Mestur munur er á svörtum, þar sem samsettu dæmin eru fjórðungur á við hin ósamsettu. Þá er næst rauður, 18:7, en síðast grænn, 11:5, og hvítur 28:16.

Þetta staðfesti könnun mín¹³Bæði í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins ber mest á hvítum (12 í hvorum), og bláum lit (13 í Tímanum og vatninu, 10 í Lokaljóðum Steins), það er samanlagt meira en helmingur litorða þessara ljóðabálka (45 litarorð alls í Tímanum og vatninu, en 42 í Lokaljóðum Steins) og í hvorutveggja er hvítur oftast hreinn litur, en blár sjaldnast; blátt regn, tálblátt regn, ísblátt vatn, vatnsbláan vegg og blátt gras í Tímanum og vatninu, auk þess er dimmblátt auga, vængbláar hálfnætur, firðblátt haf, fjólublátt ský, bláfextar hugsanir. Naglblá hönd og risblár dagur eru einnig í Lokaljóðum Steins ásamt „kvöldbláum geimi“, „bláum morgni“, vatnið horfir „kolbláum augum“. Raunar eru flestir litir tengdir einhverjum ákvörðunarliðum. Áhrif þess eru jafnan myndræn skerpa.

Því hefur verið haldið fram (af Silju Aðalsteinsdóttur, bls. 37), að hvítt sé neikvæður litur í Tímanum og vatninu. Mér telst þó aðeins fjórðungur dæmanna benda eindregið til þess, hvítt er í 4 dæmum tengt við harm, sorg og dauða. Svavar telur fleiri dæmi (bls. 39 t.v.), og virðist mér það alveg tilhæfulaust, svo sem rakið var um greinar Peters Carleton og Silju Aðalsteinsdóttur í bók minni 1992 (bls. 85–7). En í Lokaljóðum Steins eru engin slík dæmi um hvítt, það er hinsvegar litur draums og fallegs hests. Sama hlutleysi gildir um blátt. Þetta er myndræn litanotkun en ekki óeðlileg, eins er um margrænt djúpið. Jafnvel þegar um hreinan lit er að ræða í öðrum tilvikum, er hann svo óvenjulegur, að það leiðir til hins sama; myndrænnar skerpu; rauður sjór og grænn sandur í Tímanum og vatninu. Venjulegri litanotkun getur einnig verið myndræn, þegar liturinn er tekinn fram; sólin á gulum skóm, og talað um gult raf og rautt ljós. Ennfremur má nefna að mismunandi litir eru gjarnan settir saman til að skapa andstæður; í Tímanum og vatninu: „Dimmblár skuggi/ á hvítum vegg“, „dimmblátt auga [..] hvít hönd“, „gljásvart myrkrið flaug gullnum vængjum“, „hið rauðgula hnoða“, dumbrauðir fiskar, úr moldbrúnum höndum, ljósgult höfuð, dökkbrýnd gleði, á gráhvítum veginum. Í Lokaljóðum Steins er eins farið að; „Lát […] hvítan vegg verða að húmbláum skugga“, „blásvartir fiskar í glæru vatni“, „Grár fugl í gulrauðu þangi“, glórauðan blómvönd, ryðbrúnan sand, gulhvíta stjörnu, „úr eldgulu rökkri, „gulir hringir á gráum fleti, grænt strik“, „Rautt gler, gult blóm“.

Að öllu samanlögðu virðist litanotkun mjög áþekk í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins, fyrir utan hvíta litinn að hluta, sem fyrr segir.

Litanotkun í mannen utan väg er gerólík þessu. Þar er í fyrsta lagi mjög lítið um liti (ein 30 dæmi, þ.e. 0,5% orðafjöldans, en í hér umræddum ljóðum Steins er tíðnin tífalt meiri (4.5%-5.5%, hið síðarnefnda í Tímanum og vatninu). Litir mannen utan väg eru nær alltaf hreinir, og mest ber á gráum lit. Það er litur steins, auga náttúrunnar, hárs (Medúsu), angistar, loks er silfrað (xxxix) og krómað (xxxv). Næst gengur svart (5 dæmi), einnig mest neikvætt: tár, dægur, segull haturs, geimur, riddari. Rautt er haft um blóð (2), varir og eld. Blátt er litur himins og rökkurs, ísblás hafs, kristalls og reykblár svali hellis. Grænt er auðvitað haft um gróður, lauf og stilka, en einnig um þörunga og fangavist! (iii, 10). Ennfremur eru gulnuð lauf, gulnandi straumur (xviii, 1) og gullið skrín. Brúnt er sólbrennt andlit og moldlitar axlir. Hvít er krúna dauðans og óendanleg hvít hönd (ix, 5). Í heild virðist þetta einföld litanotkun, yfirleitt neikvæð og næsta hefðbundin, líkt og sjá má á 19. aldar ljóðum íslenskum.

Myndhvörf

Fræðimaðurinn Donald Davidson hefur skrifað merkt rit um myndhvörf, það að tala um einn hlut sem væri annað, t. d. ævikvöld. Mér sýnist hann hafa lög að mæla (bls. 254) um að myndhvörf (öðru nafni líkingar) verði ekki útlagðar, tengsl kenniliðar (þess sem um er talað, „source“ á ensku) og myndliöar (þess sem líkt er við, „target“ á ensku) séu ævinlega ótæmandi, a.n.l. óræð. í eftirfarandi umfjöllun hér verður því helst fengist við hverju er líkt við hvað, og hve breitt bil er á milli þeirra liða. Það bil er jafnan svo stórt, og fjölbreytni kenniliða og myndliða svo mikil, að ekki virðist ávinningur að nánari flokkun, t.d. eftir því hvort myndhvörfin byggjast á útlitslíkingu liðanna eða afstöðu (analógíu).¹⁴Slík flokkun tókst aðeins með sjöttung líkinga Tímans og vatnsins (11 af 64), og fjórðung líkinga Lokaljóða Steins (17 af 73). Afstöðulíkingar voru samanlagt ívið fleiri (15) en skynjunarlíkingar (13). Hinsvegar er aðgreindur undirflokkur líkinga, þar sem eru persónugervingar, þ.e. að talað er um hugtök, hlut eða náttúrufyrirbæri eins og það væri mannvera. Einnig er talað um lífgervingu (eða lífgun), en þá er talað um dauðan hlut eins og hann væri lífvera, oftast dýr eða fugl. Þannig talar t.d. Jakob Smári um ský sem hesta- stóð, Einar Benediktsson og Tómas Guðmundsson tala um öldur eins og þær væru hestar, en Jóhann Sigurjónsson líkir myrkrinu við hest í „Sorg“. Einkum verða þó líkingar flokkaðar eftir formi, í eignarfallssambönd, viðlíkingar og aðrar líkingar.

Persónugervingar

Þær hafa verið algengar í ljóðum frá aldaöðli. Einna algengast held ég sé að persónugera náttúrufyrirbæri. Þau verða lesendum þá nákomin; t.d. hjalandi lækur eða foss, blær hvíslar, sólin brosir, ský grúfa grátþung. I könnun minni á ljóðum þjóðskáldanna á 19. öld reyndust persónugervingar vera að meðal- tali fjórðungur líkinga að tiltölu, helmingur hjá blæleitnum, en fóru uppí fjóra fimmtu líkinga hjá sumum skáldum (Sigurjóni Friðjónssyni og Huldu). Þær eru tiltölulega fáar í Tímanum og vatninu (5 af 64), en þriðjungur (75) líkinga Lokaljóða Steins. Hjá þjóðskáldunum er fjórðungur persónugervinga fyrir- bæri himins og ljóss, ámóta tíð eru jarðnesk fyrirbæri (Ísland, fjall, o.þ.u.l.). Nokkuð minna er um persónugervingar vatns, öldu, fljóts o.þ.h., en sértök eru sjöunda hver persónugerving. Hjá eftirfarandi skáldafylkingu, blæleitnum, breytast hlutföllin nokkuð. Himnesk fyrirbæri eru meira en þriðjungur persónugervinga. Fjórðungur er persónugervingar manngerðra hluta, t.d. skip, sverð, hljóðfæri, kvæði. Sjöttungur persónugervinga er haf, öldur, ár, lindir o.þ.h., en áttundi hluti dæma er um jörð, fjöll, kletta, ís o.þ.h. Litlu færri eru persónugerð tré, jurtir, gras og blóm, en fuglar eru einu lífverurnar sem eru persónugerðar. Sértök (einkum tíminn, lífið, dauðinn, kyrrð, hljóð, draumar, langanir og minningar) eru einnig áttundi hluti persónugervinga. Sem sagt, meira verður um persónugerða hluti á kostnað náttúrufyrirbæra. Einstök skáld skera sig svo úr. Stefán frá Hvítadal hefur að vísu nær þriðjung persónugervinga sinna um himin og ýmisskonar ljós, en meira en helmingur persónugervinga hans er um sértök, eins og rúmur þriðjungur persónugervinga Tómasar og Davíðs.

Þegar litið er á hverskonar athæfi er notað til að persónugera þessi margvíslegu fyrirbæri, vekur athygli að hægt, blítt og ljúft yfirgnæfir, það er um helmingur dæma bæði hjá 19. aldar skáldum og hjá blæleitnum. Mest ber á atlotum (nær áttunda hver persónugerving), og a.m.k. þriðjungur þeirra dæma er atlot móðurveru við barn, ýmisskonar náttúrufyrirbæri eru í móðurhlutverki, en ljóðmælandi fær stundum hlutverk barnsins. Þetta yfirlit byggir á takmörkuðum fjölda skálda, en mér þykir líklegt að það sýni hvað var algengt áður en kom að ljóðabálkunum sem hér eru í sviðsljósi.

Persónugervingar eru oft óvenjulegar í mannen utan väg. Hallberg segir (bls. 541) að þar sem hefðin hafi verið að gera sértök skynjanleg líkt og fyrirbæri klassískrar goðafræði, þá sýni Lindegren sértökin í svo sláandi athöfnum, að það hindri myndræna skynjun. Kenniliður og myndliður séu settir í sláandi andstæður, hlutlægt. stíllega og tilfinningalega. Þannig auki þessar myndir á heildarmynd sundrunar.

Mest er um sértök, það er helmingur persónugervinga mannen utan väg¹⁵Það eru einkum: sannleikur, blessun, slokknun, eyðing, einfaldleiki, eilífð, dauðinn, kærleikur, örlög, lygar, minni, neyð o.fl.. Í ljóðum Steins, bæði Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins eru sértök þriðjungur persónugervinga, mun meira en hjá flestum íslenskum skáldum sem ég kannaði (1800–1933), en hitt eru náttúrufyrirbæri, einkum vatn, sól og dagur. Mest er um kvöl og örvæntingu í persónugervingu sértaka mannen utan väg: tóminu blæðir (xxxvii, 11–12), neyðin hrópar (xxxvi, 7), dauðinn hristir eitthvað óvænt fram úr erminni.

Í ljóðum Steins er ein af fimm persónugervingum sértaka Tímans og vatnsins neikvæð (sorg), en önnur hvor (af átta) í Lokaljóðum Steins. Hegðun persónugervinga Steins er yfirleitt mjög kyrrlát, það er sofið, horft, nærvera, ganga. En svo kemur fyrir sérkennilegri hegðun; vatn málar mynd (1), „steinninn hló“ (4). Dagar eru síðhærðir (15) og kyrrstæðir af ótta (7). Í Lokaljóðum Steins eru ámóta dæmi: „einfættir dagar[…]/ koma hlæjandi/ út úr hafsaltri rigningu/ eilífðarinnar“ (Vegurinn 3), og dagur er ástleitinn (0,1), Hér er meira um myndræna lýsingu á hegðun t. d. sértaka: „feigðin heldur sér/ frammjóum höndum/ í fax“ (Hvítur 3), „auðn þess, er sorg þín brenndi“ (Dögun 3), „sorg mín fór höndum/ um hug þinn nakinn“ (Sorg 3), „svaf hugsun mín nakin í hvítum beði“ (Hádegi 1), „Og bæn þín nam staðar/ á bláum morgni“ (Tíminn og 3), „Tíminn/ leggur hvítar hendur sínar/ yfir regngljáðan veginn“ (Vegurinn 1), „vegurinn smýgur/ út úr höndum tímans“ (Vegurinn 2). Einnig er skynjun umhverfisins persónugerð: „Ég sá myrkrið rísa/ til móts við ljósið/ í mjúkri gleði“ (Hádegi 2), „lát húmið koma/ á háum skóm“ (Húsið 1, minnir á persónugervingu sólar í Tímanum og vatninu 3), „og vatnið horfir á eldinn/ kolbláum augum“ (Draumurinn 2), „Og vatnið lyftir eldinum/ eins og glórauðum blómvendi/ og réttir draumnum“ (Draumurinn 4), „ströndin beygir sig niður/ að hafinu og hlær“ (Ströndin 1). Einnig eru hlutar manna eða gerðir persónugerð: „Mitt hjarta er barn/ í bárunnar fangi“ (Landslag 3). Framandlegra er „Lát fótatak mitt/ dreyma fjarlægð sín sjálfs“ (Gamall 2), „nafn mitt hélt áfram/ á nafnlausum vegi/ til næsta dags“ (Rigning 3). Mótsögn er í „á hlæjandi öldum/ hins hljóða lags“ (Ó, 2).

Þetta síðasta minnir á undarlega persónugervingu tára í ljóðum Halldórs Laxness: „og drifin spor mín líkum hvítra tára“. (í áfanga 1,1-2). Ennfremur er sorg persónugerð með andstæðri tilfinningu: „á sælum vörum sorgarinnar,/ sofa turnar borgarinnar“. (Nótt 1, 11–12). En hér er ennfremur tvinnað (eins og síðar verður komið að), mannvirki er staðsett á miklu minni líkamshluta, þ.e. turnum má vera líkt við orð eða koss.

Líkingar

Í ljóðum þjóðskáldanna reyndist nær helmingur líkinga vera hafður um sértök, en þeim einkum líkt við eitthvað gert af mönnum, tæki, ljóð, o. fl. þ. h. Svipað var um eftirfarandi skeið, blæleitin ljóð.

Því hefur verið haldið fram að líkingar skálda séu fyrst og fremst tilbrigði við algengar líkingar daglegs máls. Ekki staðfestist sú niðurstaða hjá mér, einungis fimmtungur líkinga fyrrnefndra ljóðasafna virðist mér greinilega byggja á algengum líkingum daglegs máls, og kom þessi hversdagssvipur einkum fram hjá Davíð Stefánssyni og Stefáni frá Hvítadal, en síst hjá Einari Benediktssyni, Sigurjóni Friðjónssyni, Sigurði Sigurðssyni frá Arnarholti og Jóhanni Sigurjónssyni. Í þessum algengu líkingum ber langmest á því að tilfinningum sé líkt við eld eða ís, að lífinu sé líkt við ferðalag, dag eða draum. Talað er um tímann sem straum og haf. Augnatilliti er líkt við sindur, eld eða demant, við lind, hyl eða ós. Hafi og öldum sérstaklega er líkt við lífverur, himni við höll, sal eða kirkju, myrkri við fljót, haf eða hjúp. Snjó er líkt við hjúp eða líkklæði. Sólskini er líkt við eld, við foss, brim eða haf, tunglskini við fljót eða öldur, sól og stjörnum við auga.

Hér verða líkingar Steins nú flokkaðar eftir algengustu formseinkennum.

Eignarfallssamsetningar

Þær eru einkar áberandi í líkingum þessara ljóðabálka. Hallberg flokkar nokkur dæmi þeirra í mannen utan väg (bls. 543 o.áfr.), og verða oftast fyrir sértækir kenniliðir líkt við hlutlægan myndlið. Hallberg tilfærir ekki dæmi þessa, en ég tíndi saman um fjóra tugi dæma.

Í mannen utan väg táknar rúmlega helmingur kenniliða einhverskonar tilfinningar eða fyrirbæri sem afstaða er tekin til, og eru neikvæðar þrefalt algengari en jákvæðar. Af myndliðum er þriðjungur einhvers konar mannvirki, en í rúmum fjórðungi er líkt við náttúrufyrirbæri ljóss, hljóða, grundar o.þ.u.l., en ámóta mikið skiptist síðan jafnt á jurtir, dýr og líkamshluta manna. Fyrir kemur hefðbundin tenging kenniliðar og myndliðar, svosem járnteinn vilja (vi,14), en það er undantekning, yfirleitt er sambandið mjög framandlegt.

Í Tímanum og vatninu eru alkunn áþekk eignarfallssambönd sértæks kenniliðar og hlutlægs myndliðar. En þar er oftast líkt við náttúrufyrirbæri, svo sem ljós: „hvít birta/ harms míns“ (17, tvisvar), „ímynduð birta/ míns ullhvíta draums“ (19), „hlaðið glæru ljósi/einskis“ (9), „tunglskin hverfleikans“ (11). Þetta minnir á líkingar í mannen utan väg: t.d. „sólir grimmdar“ (xxxiii). Einnig líkir Steinn sértökum við hljóð: „í þungan samhljóm/ einskis og alls“ (16). sömuleiðis líkir hann við aðra skynjun: „finn mótspyrnu tímans“ (21), „þung angan/ hins óskiljanlega“ (Augu mín 2), „út úr hafsaltri rigningu/ eilífðarinnar“ (Vegurinn 3). Ennfremur er sértökum líkt við þiðnandi fjall og snjó: „Undir þáfjalli tímans“ (16), „fjall tímans“ (Augu mín 3), „undir kvöldsnjó/ efans“ (9) minnir á „ljós efans“ í mannen utan väg (xvi, 4); við jurtir: blóm dauðans (3), „hið hvíta blóm dauðans“ (3, sbr. „ber þistill bræðinnar“, mannen utan väg iv, 14). Steinn líkir sértökum við líkamshluta: „í hálfluktu auga/ eilífðarinnar“ (21), sbr. „auga sannleikans“ (mannen utan väg xxxiv, 3), límkenndur vökvi/ verðandinnar“ (11, væntanlega er líkt við vessa), en aðeins fimmtungur hjá Steini er líkingar sértaka við mannvirki, þ. e. einkum hluta bygginga: „bakdyr eilífðarinnar“ (12), „hvolfþak hamingju minnar“ (11), „um möndul ljóssins“ (21), eilífðinni er líkt við hús þegar talað er um „húsvörð eilífðarinnar“ (Tíminn og 1), sbr. í mannen utan väg: súla örvæntingar (i, 2), múrveggur haturs (xxviii, 7), salur undrunar (xxxiii, 13), gangur óraunveruleikans (xxxiv, 6). Í Lokaljóðum Steins er „Og hinn hvíti vagn draumsins/ nemur skyndilega staðar/ á þríhvelfdri brú vatnsins“ (Draumurinn 3), sbr. „kerra tímans“ (mannen utan väg xxv, 13). Athygli vekur að ekki er um „eðlilegt“ eða hefðbundið samband liðanna að ræða, það er jafnlangsótt og í mannen utan väg.

Hallberg rekur dæmi þess að stundum eru báðir liðir hlutlægir í eignarfallssamböndum mannen utan väg. Allt um það er sláandi langt bil á milli þeirra, svo útkoman verður óræð. Mest ber á því að fyrirbærum náttúrunnar sé líkt við manngerða hluti. Ekki held ég þó að þessar líkingar geri fyrirbærin nákomnari lesendum, frekar að þau verði ankannaleg. Þannig er talað um fuglatjald himingeimsins (xiii, 6), sagt er að dagurinn fari í aflöguð klæði vindsins (xii), sólinni er líkt við skip með rifuð segl, reyndar undir svansvæng (xviii, 4), talað er um hlið sjóndeildarhringsins (xxxviii, 11), vindurinn þyrlast milli þeirra, einnig hefur stormurinn þröskuld (xxi). Skýi er líkt við lífveru, það hefur lungu (xxvi, 11), en afmarkaðra er að haustinu er líkt við hest, raunar stafar mildu ljósi frá hófahljóðinu! (xxvii, 8). Væntanlega er fiðrildum líka líkt við hesta, þegar talað er um augnablökur þeirra sem svo biðjast fyrir! (xxv, 8).

Einnig í Tímanum og vatninu eru dæmi þess að báðir liðir séu hlutlægir. Orðið „efni“ er raunar næsta sértakslegt, en hér er það afmarkað sem brennandi og líkt við rándýr: „handan blóðþyrstra vara/ hins brennandi efnis“ (3), kvöldinu er hinsvegar líkt við eitthvað sem brennur, en myrkri augans! við hlut sem berst í kvöldið: „myrkur auga míns/ berst í mjúkum hlátri/ inn í kaldan eld/ kvöldsins“ (11). Í Lokaljóðum Steins er hinsvegar myrkri líkt við vatn, og er það hefðbundnara: „vatn myrkursins“ (Ljóð 3).

Viðlíkingar

Þær eru eitt mest áberandi einkenni Tímans og vatnsins. Sömuleiðis gætir þeirra nokkuð í mannen utan väg, og eru sumar ekki óvenjulegar, þótt skáldlegar séu. Þannig fyllist herbergi hægt af draumum, einsog brunnur fyllist af vatni (xxii, 1), regni er líkt við blóð (xxvi, 12), talað er um að sitja fastur sem fluga í neti (xxviii, 3). Mun meira ber þó á langsóttum samlíkingum. Í Tímanum og vatninu eru viðlíkingar með „einsog“ 32, þ.e. litlu fleiri eignarfallslíkingum, það er mun algengara en í mannen utan väg. Í Lokaljóðum Steins eru þær aðeins 19, þ.e. tveir þriðju á við Tímann og vatnið (miðað við orðafjölda texta).

Einnig hér er sértaki oft líkt við eitthvað hlutlægt, þó ekki eins oft og í eignarfallssamböndum. Sumt er auðskilið í mannen utan väg, svo sem að fullkomnun (þ.e. aðlögun að væntingum annarra) sé mótuð í málm og sé eins og fangi í stöðluðu brjósti (i, 10). Torskildara er að líkja þolinmæði við lök um nótt í trjám, sem þar að auki eru nýfrelsuð (eins og í sértrúarsöfnuði! iii, 7–8). Loks er rennandi vatn og speglar sem eilífðarreykur, og sem trú staflað á eymd sem er farartæki (ii, 3–4 & xxxviii 3–4). Dæmin eru fá, en þessar samsetningar eru ekki ólíkar framangreindum eignarfallssamsetningum sértaka og hlutlægs í mannen utan vág. Í samlíkingum Steins er sértökum oftast líkt við náttúrufyrirbæri. Í Tímanum og vatninu er tilfinningum líkt við blóm: „Á tvítugu djúpi/ svaf trú mín og ást/ eins og tvílitt blóm“ (2), en einnig er sú samlíking höfð um annarlegra fyrirbæri: „Eins og furðuleg blóm/ vaxa fjarlægar veraldir/ út úr langsvæfum /líkama mínum“ (21). Einnig er tilfinningu líkt við dýrmætt efni í skartgripi: „sorg mín glitraði/ á grunnsævi þínu/ eins og gult raf.“(5). Kunnuglegra er að líkja sorg við haf, sömuleiðis að sorg eins nái fundi annars, en það gerir haf ekki nema hér: „falin sorg mín/ nær fundi þínum/ eins og firðblátt haf“ (10). Loks er hugsunum líkt við hesta, annarlega lita: „Eins og blóðjárnaðir hestar/ hverfa bláfextar hugsanir mínar/ inn um bakdyr eilífðarinnar“ (12). Einnig er líkt við manngerða hluti, og er auðskilinn fallvaltleikinn í annarri samlíkingu: „líf mitt stóð kyrrt/ eins og kringlótt smámynt,/ sem er reist upp á rönd“ (6). Tíminn er „eins og mynd“ (auk þess að vera „eins og vatnið“, sem er öllu hefðbundnara, 1), einnig hvarf hann „eins og tár, sem fellur/ á hvíta hönd“ (6).

Í Lokaljóðum Steins er hér einna hefðbundnast að líkja lífinu við ferðalag, að vísu með nokkuð óvenjulegum og myndrænum hætti: „Eins og löng, löng ferð/ á línhvítum fáki/ er líf manns.“ (Hvítur 2). Sérkennilegri er önnur líking um lífið: „Eins og logandi fingur/ kringum lokaða vitund mína/ fór líf þitt“ (Hringurinn 1). Kunnuglegra er að líkja draumi við fugl: „hvítt eins og vængur/ míns fyrsta draums/ er fax hans“ (Hvítur 1), en sérkennilegra er að líkja hugsun við bráðið vax: „Og hugsun mín hvarf/ í hinn heita jarðveg,/ sem hálfstorkið vax“ (Rigning 2).

Hjá Halldóri Laxness er töluvert um að sértök séu tengd hlutlægum fyrirbærum með samlíkingum. Fyrir koma kunnugleg atriði, auðmýkt hins lægsta jarðargróðurs, og sál er líkt við fugl: „Sál mín er auðmjúk eins og lítið gras,/ ástrík og trúuð líkt og heimskur fugl“ (Ljóð 4, 3–4). En hitt er undarlegra að líkja sálinni við tiltekna mannveru: „Önd mín er frjáls eins og útlendur prestur“ (Vorkvæði 2,3), eða hluta hennar við nýtækni í samgöngum: „samviskulaus eins og bifreiðaumferð í aprílmánuði“ (Nótt 6,2). Einnig er sömu árstíð líkt við dýr: „Apríllinn fnæsir sem fælinn hestur/ falinn í kálgörðum Hörpu“ (Vorkvæði 2,1–2).

Stöku sinnum er hlutlægu líkt við sértækt. Í mannen utan väg er blár litur á ísi lögðu hafinu eins og frelsi, og blaktir sem fáni (xxii, 13). Í Tímanum og vatninu er vatni líkt við vitund, enda er um hvort tveggja sagt að það sé: „kalt og djúpt“ (1) og nóttin kemur „eins og nafnlaus saga“. — en þá „Inn í hugans neind“(13), sem óhjákvæmilega er óskiljanlegt.

Hjá Halldóri Laxness er það sem virðist einna undarlegast: „Dagleið mín var sem draumur svartrar konu“ (Í áfanga 1,1–2).¹⁶Eins og margar langsóttar líkingar má einnig þessi fá auðskilda, sérstaka túlkun. Þetta gæti með sanni sagt maður sem hefði allan daginn verið að snattast fyrir þeldökka konu sína, eins og greinarhöfundur! En svo einstaklingsbundin túlkun, án samhengis við annað í verkinu, hlýtur að vera ómerk.

Formlega eru víðlíkingar útskýringar. En síst eru þessar viðlíkingar til skilningsauka, t.d. þegar hlutlægu er líkt við hlutlægt í Tímanum og vatninu, svosem þegar hljóði er líkt við ljós: „þytur óséðra vængja/ fer um rökkvaða sál mína/eins og rautt ljós“(8), „rödd þín […] eins og rautt ljós“ (8). Einnig birtist ljós sem manngerður hlutur: „Dagseldur, ljós […] eins og gler“ (7). En dögum er einnig líkt við fugla (eins og röddinni áðan): „Eins og nýskotnir fuglar/ falla nafnlausir dagar/ yfir náttstað minn.“ (12). Andstæðu þeirra, myrkrinu er einnig líkt við fugla; „Ég sá myrkrið fljúga/ eins og málmgerðan fugl/ út úr moldbrúnum höndum mínum.“ (16), sömuleiðis er því líkt við hjól: „Ég finn myrkrið hverfast/ eins og málmkynjað hjól/ um möndul ljóssins“ (21), einnig í Lokaljóðum Steins: „jörðin er full af myrkri,/ sem snýst í hringi/ eins og mylluhjól“ (Ljóð 2), „Og ljós mitt beið/ hinnar löngu nætur/ eins og lokað blóm“. (Húsið 3), „sökkvir/ stjörnu sinni/ eins og bjúgmyndaðri perlu/ í vatn myrkursins“ (Ljóð 3), einnig er mannvirki líkt við lífveru: „vegurinn smýgur/ út úr höndum tímans/ eins og blásvartir fiskar/ í glæru vatni“ (Vegurinn 2), Sandi er líkt við haf í mótsagnakenndu orðalagi í Tímanum og vatninu: „grænn sandurinn/ var allt í kringum mig/ eins og haf í hafinu“ (14, orðasambandið minnir á „lind lindanna“ („kállornas kálla“ í mannen utan väg xx, 5). Líkamshlutum (í víðustu merkingu) er líkt við skugga, hluti og fugl: „svipur þinn rann/ eins og svalkaldur skuggi/ milli svefns míns og draums“ (19), „Meðan andlit mitt sefur/ eins og óslokkið kalk/ í auga fljótsins“ (12), „Og hönd mín sökkur/ eins og sprengja/ djúpt inn í fjallið“ (14), „Eins og margvængjaður fugl/ flýgur hönd mín á brott/ inn í fjallið“ (14). Í Lokaljóðum Steins er náttúrufyrirbæri líkt við mannlegt: „Klettur, sem rís/ upp úr ryðbrúnum sandi,/ eins og risahönd“ (Landslag 1) og öfugt: „sé hönd þína bærast[…] eins og blóm sem grær“ (Liðinn dagur 2). Loks er kunnuglegri líking af því tagi: „Lát blóð þitt drjúpa/ eins og dökkt regn/ yfir draum minn“ (Tveir draugar 2). „Stóð þögn mín/ eins og þroskað ax.“ (16). Þessar sundurleitu líkingar um sama fyrirbæri sýna best að samband kenniliðar og myndliðar ræðst af geðþótta, eða m.ö. o. af mjög frjálslegri sköpun.

Áþekk dæmi eru í mannen utan väg. Skiljanlegt er að það að þreifa á áferð húðar geti minnt á blindralestur, og hví þá ekki að húðin minni á lofsöng á blindaletri (xxii, 6). Flóknara er krossfest X, hvað þá að munnur taki á sig líkingu þess (jag så hans mun vidgad som ett korsfäst X, xvii, 13), eða að svefn einhvers sé eins og minnismerki grænna stilka (xxii, 9-10). Eða nafnlaus eyðingin, maður fellur eins og dögg á gröf tímans (i, 14). Einnig eru þess dæmi að sértaki sé líkt við sértækt. Fyrrnefnd líking mannen utan väg um munn sem krossfest X er einnig kölluð einföld [stærðfræði]líking um pyntingar, sameiginlegt er að vera þriðja stigs (xvii, 13-14). Gamalkunnugt er að líkja trú við bjarg, en hér er því aftur líkt við hirðisstaf (einnig guðfræðilegt!), sem er stungið í mold, en sú [gróður]mold er þá guð (xxxix, 9-10). Þessi keðja líkinga er augljóslega hönnuð til að vera óskiljanleg röklega. Í Tímanum og vatninu er altækustu sértökum líkt við skip (eða hvað sem nú er gróið maurildum), en því er aftur líkt við guð: „Kemur allt,/ kemur ekkert,/ gróið bylgjandi maurildum,/ eins og guð” (7) — og enn er samlíkingin síst til skilningsauka.

Aðrar líkingar

Auk þessara sambanda bendir Hallberg á annarskonar orðasambönd mannen utan vág með svipuð tengsl innbyrðis. Sum eru að vísu hefðbundin, mannhaf (viii, 14), hvirfilvindur haturs (xxix, 9), en sérkennilegra er að sjá verði þjáningar flýja inn í bakgrunn trúar (v, 8). Sum önnur orðasambönd má sjá sem vísanir til kunnra bókmenntaverka; eilífðarskógur (ix, 9) gæti vísað til upphafs Gleðileiksins guðdómlega eftir Dante, en hungurturn (ix, 1) til 33. Vítiskviðu sama verks. Skondnari er vísun til grísku goðsagnarinnar fornu um Medúsu, höfuð hennar ber slöngur í stað hárs, en jafnframt er höfðinu hér líkt við skip; langt úti í hafinu vaggar höfuð Medúsu með gránandi slöngur og masturskörfu eilífrar sorgar (xxix, 1).

Þá eru nokkur dæmi þess að mannlegu atferli sé líkt við eitthvað efniskennt. Snökt er smitað eins og lífvera (i, 5), en röddum er væntanlega líkt við báta, þær vaggast á vatninu (iii, 2), en kvalaópi er líkt við sjálfhreyfðan (?!) stein (Sysifosar?), sem veltur upp fjall og kastast fram af bjargi (v, 11–12). Ennfremur er líkamshluta líkt við hluti, og gildir það einkum um augu. Þeim virðist líkt við skip, þó skýkennd séu (molniga ögons ankarplats xvi, 9), annað auga er skrælt eins og kartafla og brennur (v, 5), það hvílir á sökkli, stíft og myrkvað, og er ekki ljóst við hvað því er líkt (xiii, 4–5), en auga á sökkli birtist á málverki frá 1923 eftir belgíska surrealistann Magritte. Auga risa rann frá faðmlögum mælanda upp til hárs stjarnanna (xi, 9-10). Hjarta sitt vill mælandi mála með rjúkandi hugrekki (xiv, 12), það er tilbrigði við gamalkunna hugmynd um að hugrekkið búi í hjartanu, hér er því bara tyllt utan á. Fólki er líkt við vökva; okkur skolar eftir veggjum, og er vaggað í blýi (xix, 13). Einnig eru slíkar líkingar hafðar um hluti sem eru fjarlægari lífverum; t.d. er eyðimörk líkt við teppi, en slæða er úr ösku (xiv, 3–4). Í holaðri þoku brotnaði vatnsliljuhiminn (xiv, 1).

Í Tímanum og vatninu yfirgnæfa áður taldar tegundir líkinga (viðlíkingar og eignarfallssambönd), en þó má telja fáein dæmi annarra, í eftirfarandi líkingu er hugsanlega talað um snjó: „Himinninn rignir mér/ gagnsæjum teningnum/ yfir hrapandi jörð“ (7). Oft er líkt við fugla, t.d. nóttum, en tunglinu við hús í sama ljóði: „Sofa vængbláar hálfnætur/ í þakskeggi mánans“. Myrkrinu er líkt við óvenjulitan fugl eða skordýr: „gljásvart myrkrið flaug gullnum vængjum“ (16). Rödd viðmælanda er líkt við fugl en sértaki við trjágróður: „Meðan rödd þín flýgur/ upp af runni hins liðna“ (8). Sálinni er líkt við skóg eða sal: „þytur óséðra vængja/ fer um rökkvaða sál mína“ (8), og má sjá það sem mynd þess hvernig hugmyndir hvarfla að fólki. Hefðbundnara er að hugur mælanda flýgur (17), en við hvað draumi hans er líkt, ullhvítum (19) er erfiðara að segja, gæti verið ský. Draumur mælanda „glóði í dulkvikri báru“ (10), og er ekki gott að vita hvort þar er enn líkt við raf eða annað. Þessar líkingar snúast einkum um drauma í Lokaljóðum Steins, og er mest líkt við náttúrufyrirbæri, en nokkuð við mannvirki. Sértak er t.d. gert efniskennt með lit (sem er þó einnig afmarkaður með sértaki): „úr dulhvítri fjarlægð“ (Húsið 2), einnig er hug líkt við efni, líkt og í Tímanum og vatninu: „við brennandi huga minn“ (Tíminn og vatnið 3). Draumi er líkt við fugl, en það er degi hér líka, draumurinn er ungi hans: „Meðan draumur minn felst/ undir drúpandi vængjum/ dagsins í gær“ (Liðinn dagur. 3), einnig er draumi líkt við jarðveg, sem þrá er líkt við jurt í: „Lát dauðvona þrá mína/ skjóta djúpum rótum/ í draum þinn“ (Tveir draugar, 1). Sérkennilegra er að líkja bæn við dautt efni og neikvætt: „bæn mín fellur/ yfir blekkingu tímans/ eins og blakkt ryk“.

Minna er hinsvegar um að hlutlægu sé líkt við annað hlutlægt fyrirbæri, en þar ber mest á nótt og degi. Degi er ekki bara líkt við fugl, heldur einnig við hús, og (blóðugan) líkama: „Undir hálfþaki dagsins“ (Hádegi 1), „í blóðstokknu ljósinu“ (Liðinn d 2), en myrkri er bæði líkt við járn, gróður og hest: „ryðbrunnið myrkur“ (20), „Upp af svefnþungum gróðri/ saltsins og dimmunnar“ (Augu mín 2), „myrkursins fax“ (0,3), Loks má telja að þögn virðist líkt við fljót: „þögn mín rann/ út í þrotlaust djúpið“ (þögn, 3).

Hjá Halldóri Laxness eru óskiljanlegri aðrar líkingar: „Heimur vor er ljóðdjásn frá lungunum til nefsins/ Lofgerð vor er úthverfa grískra sjúkdómsnafna“. (Nótt 1,3–4). Enn lengra gengur þessi tvinnaða líking: „þú græddir upp ljóðastraums gullmörk/ með göllum á freraslóð“ (Borodin 1–2). Eins og ég rakti áður (1992, bls. 58 o.áfr.) virðist röklegur skilningur kerfisbundið útilokaður.

Tvinnað

Hér höfum við séð mörg dæmi um langsóttar líkingar, raunar er það megineinkenni þessa líkingasafns alls, hve langt er á milli kenniliðar og myndliðar, og geðþóttakennt að tengja þetta tvennt. En auk þess er það sameiginlegt einkenni á mannen utan väg og ljóðum Steins að ganga skrefi lengra á sömu braut, að tvinna líkingar svo, að flétta einni langsóttri líkingu í aðra. Útkoman verður þá óræð.

Stundum eru tvær ósamstæðar líkingar bara tengdar í mannen utan väg: Innilokaðar auðnir dragast eftir fingrum manns, en fyllt krukka múmíunnar syngur vongóð (xvi, 5-6). Flóknara er eftirfarandi dæmi með tveimur óvenjulegum persónugervingum. Líkt og dúnkraftur tekur lauslega á köllun sinni, þannig reka fljót hælinn í gegnum jörð skorts (ii, 3–6). Ekki er svo langsótt að líkja trjákrónum í vindi við stökktjald (trampolínu), það er myndrænt, en trén eru þá blinduð (xiv, 2). Kunnuglegt er það að líkja skýjum við turn, en hér bætist við að hann grefur bergmál okkar (xvii, 10, fiðlan rennur braut sína (líkt og tungl) umhverfis dimma plánetu hjartans (xxxix, 2), það blikar á krómaðan harmleik innan við naflann (xxxv, 5). Nokkuð sérkennilegra er að sjá sig settan sem stein inn í múrvegg haturs, einkum þegar þar við bætist samkennd steinanna, sem er eins og gleði lyngs! (xxviii, 7–8). Sniðin augu eru með hellisskúta reykblás svala, sem kennir fallandi dropum angistar! (ix, 3–4). Stormi er líkt við fellt dýr, en óður hundur lepur [blóð?] úr hálsi þess (xxv, 2). Hinsta [!] brim hafsins týnist í völundarhúsinu og ljósker eru tendruð í kóralaugum hins sökkta og þegar þau speglast í blæðandi vörum árans, spólumst við ósýnileg inn í hella hvert annars (xix, 7–10), en skrjáfið í brostnu köngulóarnetinu hræddi fugl gleymskunnar til járnvængja, sem rispuðu ljósbláan mosa himins og stökktu rauðu á máttugt knýttan hnefann þangað til hljómurinn sauð og fjallstindarnir brotnuðu til þess að sólin dveldist lengur (xxiii, 7–12). Þetta ætti að nægja til að rifja upp áþekk dæmi, áður talin. Lesendur geta óljóst skynjað eitthvert samhengi, sérstaklega í undiröldu tilfinninga, en hér er vandlega girt fyrir röklegan skilning.

Í Tímanum og vatninu er svipað á ferli, og hafa mörg dæmi þess þegar komið fram, en um þverbak keyrir í dæmum sem: „Handan blóðþyrstra vara/ hins brennandi efnis/ vex blóm dauðans“ (3) –það samræmist ekki skynheimi okkar né líkingahefð að blóm vaxi bak við varir, hvað þá varir hins brennandi efnis, sem ekki verður vitað hvað er. „Á hornréttum fleti/ milli hringsins og keilunnar/ vex hið hvíta blóm dauðans“ (3). Þetta er óskiljanlegt vegna þess að flötur getur vart verið hornréttur á hring og keilu, sem hann stendur á milli, og á hvað þá? Síðan koma samtengdar andstæður þessara stærðfræðifyrirbæra, blóm og dauði. Ætla mætti að „engill hraðans“ færi hratt í gegnum eitthvað, en það er þá öfugt, líkt og þráfaldlega sést hjá Lindegren (skammbyssa leitar handar, sjúkdómur flýr undan smásjá, o.fl. þ.h.): „Dagseldur, ljós,/ í kyrrstæðum ótta/ gegnum engil hraðans,/ eins og gler“ (7), síðasttalin viðlíking gerði þetta fullkomlega óskiljanlegt, væri svo ekki fyrir. Líking um (þiðnandi) fjall tímans sáum við í Tímanum og vatninu, en í Lokaljóðum Steins verður hún enn torræðari við að það færist í hönd manns: „Eins og fleygmyndaður veggur/ rís fjall tímans/ upp af flötum lófa¹⁷sbr. fyrrgreint dæmi hjá Halldóri Laxness: „á sælum vörum sorgarinnar/ sofa turnar borgarinnar“. mínum“. (Augu mín, 3) og „stend ég blindur og einn/ með fjall tímans/ í framréttri hendi“ (Augu mín 4). Í sama ljóði rennur líkami mælanda á undarlegan hátt saman við hafið (líkt og Hallberg benti á um mannen utan väg); „Augu mín týndust í hafið/ og hafið rann burt/ yfir hendur mínar“ (Augu mín 1).

Í ljósi framangreinds eru auðskilin einkunnarorð fyrstu útgáfu Tímans og vatnsins, orðuð af Archibald McLeash: „A poem should not mean but be“. Áður orðaði Mallarmé það reyndar skýrar: „Bókmenntir eru gerðar úr orðum, ekki úr hugmyndum.“ Sveinn Skorri segir í lok tv. greinar sinnar (bls. 195) um þetta, að ljóð skuli ekki merkja, heldur vera, að „vandséð sé í hverju öðru vera ljóðs sé fremur fólgin en merkingu þess.“ En eins og svo oft í módernum ljóðum virðist vera ljóðsins fremur felast í leik að væntingum lesenda til merkingar orða og textaheildar, leik þar sem þeim væntingum er oft brugðist (sjá rit mitt 1992, bls. 65, m.a.). En í þessum óskiljanlegu orðasamböndum skynja lesendur þá vegvillu, úrræðaleysi, sem um er talað.

Samanburður ljóða Steins

Hér hefur komið fram margt sameiginlegt Tímanum og vatninu og þessum öðrum ljóðum Steins sem tekin voru til samsanburðar, og Steinn gaf ekki út á bók sjálfur. Líklegt er að a.m.k. sum þeirra hafi hann ekki talið tilbúin til útgáfu, því fyrir kemur að tvö mismunandi ljóð hafi sama titil, „Hugmynd“. Að vísu er aðeins meira af kerfisorðum í Tímanum og vatninu en í Lokaljóðum Steins, en sama hlutfall sértækra orða. Safn sérkennilegra líkinga var og í sama hlutfalli ef miðað er við heildarorðafjölda textans¹⁸8%, þ.e. 64 í Tímanum og vatninu, 73 í Lokaljóðum Steins.. Nokkuð meira bar á litarorðum í Tímanum og vatninu en í Lokaljóðum Steins. Sveinn Skorri segir í tv. grein 1971 (bls. 192):

Eðlilegast virðist að líta á Tímann og vatnið sem úrval, er Steinn hefur gert úr kvæðum sínum frá tilteknu kveðskaparskeiði með ákveðin sjónarmið í huga. […] eftir að hann hefur safnað kvæðunum í Dvalið hjá djúpu vatni [frumgerð frá 1947], komast þó tvö þeirra aldrei inn í Tímann og vatnið. Í þeim báðum kemur fyrir sama minni, fax hests, og einnig er talað um „hófspor í vatni“ […] flestum kvæðanna er sameiginlegur ákveðinn hugblær, og í þeim eru endurtekin ákveðin minni, sem leikast á. […] Nokkur þessara minna mynda tvenndir eða andhverfur (antitheses), er nærri liggur að líta á sem merkingarlega burðarása verksins: tími-vatn; ég þú; minn þinn; nálægð fjarlægð; hreyfing kyrrstaða.

Þar sem Sveinn Skorri rekur að öll ljóð seinni útgáfu nema tvö höfðu birst þegar fyrri gerð birtist, fer ekki milli mála að 1. gerð er úrval þessara ljóða, og 2. gerð líka, þá höfðu einnig birst ljóð sem hér hafa verið skoðuð í Lokaljóð Steins („Hvítur hestur“ og „Gamall maður og hvítt hús“). Spurningin er bara hvaða sjónarmið réð vali og röð ljóðanna. Taka má undir sjónarmið Sveins með því að segja, að hefði meira verið um hesta, þá hefði þróttarmynd þeirra truflað þá kyrrð sem ríkir í ljóðabálkinum. Sveinn Skorri ályktar (í framhaldi síðast tilvitnaðra orða, á bls 192):

Sú athugun sem hér hefur verið gerð á lokaþætti sköpunarsögu Tímans og vatnsins virðist ekki benda til þess, að verkið hafi frá upphafi verið hugsað sem ein heild, heldur hafi heimur þess tekið á sig formgerð sína smátt og smátt.

Þessi ályktun virðist mér röng, því meginbygging Dvalið hjá djúpu vatni og fyrri gerðar Tímans og vatnsins virðist næsta ljós og skipuleg. Í þessu fyrsta 10 ljóða safni er ástaljóðasvipurinn sérlega sterkur, því fjögur fyrstu ljóðin og þrjú síðustu lúta að sambandi mælanda og viðmælanda. En í því er alls ekki sú stígandi til æ nánara sambands sem síðar varð, heldur hverfur bálkurinn aftur til upphafs síns, en í miðhlutanum skiptir yfir til hugleiðinga um lífið sem ferðalag og feigð á hvítum hesti.¹⁹Fjögur fyrstu ljóð Dvalið… eru í lokagerð Tímans og vatnsins nr. 15, 10, 2 og 8, en eftirfarandi ljóð, „Rigning“ tengist því með „flaxandi fax“, þar fer nafn mælanda áfram „á nafnlausum vegi“, en í þarnæsta kvæði (nr. 18) flytur hann „hina hvítu fregn“, hvað sem það svo ætti að merkja. Þrjú síðustu ljóð Dvalið… hafa í lokagerð nr. 19, 17, 5, Aðeins 7 þeirra voru meðal hinna 13 sem birtust saman undir titlinum Tíminn og vatnið ári síðar. Eitt hinna varð svo nr. 2 af 21 í lokagerð Tímans og vatnsins.

Hvað varðar fyrri prentaða gerð, þá benti Peter Carleton á það (1964, bls. 189) að þar skiptast á reglubundnar tersínur (nr.1, 3, 5, 7, 10 og 12), og kvæði með óreglulegri bragarhætti, framan af er þetta sem sjá má annað hvert ljóð, en í hinum óreglulegri eru líkingar yfirleitt langsóttari. Upphafsljóðið er hið sama í báðum gerðum, mælandi tengir vitund sína frumverum, tímanum og vatni, allt flýtur. Hér er byggt á mjög gamalkunnum og margnotuðum líkingum, um straum tímans og djúpa vitund. Í næsta ljóði (nr. 3 í 2. gerð) er ekki minnst á mælanda, en umhverfið birtist í annarlegum líkingum og furðulegum, það er sýnt sem óskiljanlegt og hættulegt. Í 3. ljóði fyrri gerðar kemur myndræn, kyrrstæð lýsing mælanda og í 4. ljóði tengir hann sig himni, hér birtast guð, englar, stjarnmenn. Það verður stígandi í sambandi mælanda og viðmælanda, framan af er óyfirstíganleg fjarlægð milli þeirra, svo tengist harmur hans hamingju hennar, en loks sefur fjarlægð hennar í faðmi hans. Í hinum ljóðunum lýsir mælandi sambandi sínu við náttúruna, í litríkum lýsingum og óvenjulegum líkingum. Í 6. ljóði er hann virkur gagnvart þessu umhverfi sínu, sprengir fjall, í 8. ljóði — með venjulegri líkingum — kunngjörir hann jörðinni einhverja fregn, en í 9. ljóði er hann óvirkur skoðandi. Í 11. og 13. er hann einnig óvirkur, en nátengdur fljóti, eilífð, tíma, ljósi og myrkri. Lokaljóðið er þannig víðtækust mynd ljóðabálksins, lengsta ljóðið og hátíðlegt, eðlilega er það einnig lokaljóð 2. gerðar.

Sveinn Skorri segir í framhaldi af síðast tilvitnuðum orðum:

Enn er vert að benda á það, að hafi verkið verið hugsað sem heild frá upphafi, þá bylti skáldið þó gjörsamlega þeirri heildarformgerð, sem ríkir í 1. útg., er það var gefið út í annað sinn.

Þetta virðist mér ofmælt. Þótt t.d. röð ástarljóðanna sé breytt, svo að það sem áður var lokaljóð þeirra, verður nú næstsíðast þeirra²⁰nr.11. verður 15, en nr.10 verður 17,, þá spillir það ekki stígandi þeirrar raðar. Annars sýna breytingarnar til 2. gerðar ákveðna stefnu. Skiljanlegt er að Steinn riðlaði svo reglubundinni skipan sem að framan var lýst, útkoman varð skáldlegri, lífrænni. Þegar hann nú bætti átta ljóðum við þrettán, þá varðaði aðeins eitt þeirra (nr. 8, lítillega) samband mælanda og viðmælanda, við þessa aukningu dregur því verulega úr ástar- ljóðasvip bálksins. Með því að skjóta 2. ljóði inn, verður hægari stígandi í langsóttum líkingum frá 1. ljóði til 3. Annars rúma flest ljóðanna sem við bætast eitthvað annarlegt, óskiljanlegt²¹nr. í seinni gerð: 4. 8, 9, 11, 13, 19. og 20.. Þannig verður heildarsvipur bálksins nú miklu fremur til að sýna vegvilltan mann í fögrum en óskiljanlegum heimi. Ályktun Sveins Skorra (bls. 194) á því mun betur við fyrri gerð en seinni: „Ef til vill væri unnt að lesa verkið í heild sem minnisvarða um mikla ást.“ Breytingar Steins 1956 stefndu einmitt frá þeim svip. Hér birtist semsagt maður í annarlegum heimi sem hann lýsir og reynir að tengjast, einkum í ástarsambandi, það tekst að lokum, enda eru ástarljóðin mun ljósari en hin. Verður ekki að álykta af þessu, að ástin sé leiðin til þess að reyna að finna sér stað í heiminum?

Bókmenntatengsl

Af framangreindum dæmum má sjá, að Steinn Steinarr notaði á vissan hátt sömu sérstæðu aðferðir og Halldór Laxness hafði beitt í fáeinum kvæðum um miðjan þriðja áratuginn. Ekki verða þó sén bein tengsl, og miklu meiri svipur er með langsóttum líkingum Steins og þeim sem Lindegren hafði í mannen utan vág. Ótvírætt virðist að Steinn hafi tekið þessa róttæku endurnýjun eftir Lindegren, en hitt er og ljóst, að hann hefur forðast að taka upp sama orðalag, sömu líkingar. Það er sérkennilegt að sjá að Jóhann Hjálmarsson talar (bls. 138) um áhrif Lindegrens á íslensk ljóð upp úr stríði, en nefnir þó ekki Stein, heldur Hannes Sigfússon:

Hannes er af þeirri gerð skálda, sem eiga auðvelt með að tileinka sér það, sem þau lesa. Ég tel það til dæmis ekki ótrúlegt, að hann hafi í Svíþjóð kynnst verkum Eriks Lindegrens, einkum hinu magnaða kvæði hans Mannen utan väg, sem kom út 1942. Viðhafnarmikið málfar og djarflegar líkingar á Hannes sameiginlegar með Lindegren.

Sjálfsagt er að fallast á það að í Dymbilvöku er á köflum „viðhafnarmikið málfar“, en það er almennara einkenni en svo, að það sýni rittengsl, fyrst ekki er bent á orðalagslíkingar. Hinsvegar sé ég ekki í Dymbilvöku þær andstæðufullu líkingar sem hér hafa verið raktar hjá Lindegren, Steini og Halldóri Laxness.

Sveinn Skorri hefur rakið (tv. r. bls. 186–191) að þegar Steinn var að setja Tíminn og vatnið saman, var hann um skeið að hugsa um að tengja ljóðin með fyrirsögnum við kunnar goðsögur að fyrirmynd The Waste Land T.S. Eliots. Hitt skiptir þá líka máli, að Steinn hætti við pað, og hvað sem því líður er fljótséð að þessi ljóð Steins, Tíminn og vatnið og áþekk kvæði, eru gerólík ljóðum T.S. Eliots, sem eru af tagi expressjónisma, einkennast af því að stilla saman sundurleitum textabútum, sem hver um sig eru næsta aðgengilegir yfirleitt, en ýmist háfleygir eða lágkúra, mikið er um tilvitnanir og vísanir í fornfræg bókmenntaverk, m.a. Hinsvegar er augljóst að fyrstu ljóðabálkar Hannesar Sigfússonar, Dymbilvaka og Imbrudagar líkjast þessu. Nánar fjalla ég um þessa ljóðabálka Hannesar í Kóralforspil hafsins (bls. 104-121). Matthías Johannessen skrifar um þetta í pistli um íslensk nútímaljóð, „Á bylgjum hafsins“ (endurprentað í Fjötrar okkar og takmörk, bls. 187–244):

Bæði Steinn Steinarr og Hannes Sigfússon höfðu að vísu lesið The Waste Land, en ljóð þeirra eru ekki á nokkurn hátt einskonar elíotismi í íslenskum búningi, heldur flytja þau nýtt tungutak inní íslenska ljóðlist [þetta rökstyður Matthías svo, bls. 239]: í ljóðaflokki einsog Dymbilvöku er ekki notuð aðferð T. S. Eliots, að yrkja úr heimildum með veldulbúnum vísunum innanum eiginreynslu skáldsins; heldur úr súrrealísku eða draumkenndu hugmyndaflæði og tilfinningaskynjaðri táknmálsveröld í anda symbólista. (bls. 222)

Enda þótt Hannes yrki sjálfur alla þessa texta Dymbilvöku, þykir mér skipta meira máli, að í henni skiptast á kaflar á sundurleitum stíl, og án samhengis sín á milli, alveg eins og í Eyðilandi Eliots (sbr. Kóralforspil hafsins, bls. 108 o. áfr.), og það virðist mér greinileg fyrirmynd Dymbilvöku. En af sama tagi eru t.d. Hólmgönguljóð Matthíasar Johannessen sjálfs, og hefði ég því átt að telja þau til módernisma í fyrrnefndri bók minni (bls. 139), enda þótt þau séu vel skiljanleg röklega²²Á það benti Matthías í Morgunblaðsgrein (að mig minnir 1993), þ.e. að skilgreining mín væri helsti þröng án þess þó að nefna Hólmgönguljóð. Þessi pistill er endurprentaður í bók hans Fjötrar okkar og takmörk, bls. 202 o.áfr., hluti af „Á bylgjum hafsins“..

Nú kemur upp það vandamál, að Steinn sat víst heima öll stríðsárin, sem áður segir, og var í Svíþjóð seinni hluta ársins 1945. En sum kvæða Tímams og vatnsins birtust áður, einnig fáein önnur kvæði hans sem hér hafa verið rædd undir heitinu Lokaljóð Steins. Sveinn Skorri birtir lista þessara kvæða í fyrrnefndri grein sinni²³bls. 157–8 og 192, og í stuttu máli sagt birtust 18. og 4. ljóð Tímans og vatnsins ásamt „Rigningu“ í Helgafelli 1944, nr. 2 Tímans og vatnsins í TMM sama ár; nr. 13 og 20 birtust þar ásamt „Hvítur hestur í tunglskini“ árið eftir, en nr. 19, 5. og 15 í Helgafelli það ár, í maí 1945.. Ekki hef ég heimildir um bókaeign Steins á þessum árum, né hvað honum kann að hafa borist utanlands frá meðan hann dvaldist á íslandi stríðsárin. Leitt er að ekki skuli hafa birst fræðileg útgáfa ljóða hans, með eins nákvæmum tímasetningum þeirra og kostur er. En með þessum fyrirvara verður að benda á, að þegar þessi listi Sveins Skorra er borinn saman við líkingasafnið úr Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins hér að framan, kemur í Ijós að róttækustu líkingarnar eru í þeim Ijóðum sem birtust eftir Svíþjóðarför Steins seinni hluta ársins 1945. Tínum hér saman sérkennilegustu líkingar úr Ijóðunum sem birtust fyrir Svíþjóðarförina.

Fyrst er að telja óvenjulegar persónugervingar: „steinninn hló“ (4); „sólin var hjá mér,/ eins og grannvaxin kona,// Og sólin gekk/ yfir grunlaust blómið/ á gulum skóm“ (2), „feigðin heldur sér/ frammjóum höndum /í fax hans [hests]“ (Hvítur 3). Einnig eru nokkrar óvenjulegar viðlíkingar: „svipur þinn rann/ eins og svalkaldur skuggi/ milli svefns míns og draums.“ (19), „þögnin rennur/ eins og rauður sjór/ yfir rödd mína“ (20), henni er þó líka líkt við myrkur: þögnin rennur/ eins og ryðbrunnið myrkur/ yfir reynd þína“ (20). Loks er að telja nokkrar mótsagnir eftir undarlega hlutgervingu draums: „í óræk spor þín/ féll ímynduð birta/ míns ullhvíta draums// Ég sá andlit þitt speglast/ í innhverfri bylgju/ hins öfuga straums” (19); „Inn í hugans neind/ kemur nóttin/ eins og nafnlaus saga// Og nekt þess sem er/ týnir nálægð sín sjálfs/ út í nætur og daga.” (13). Allt er þetta sérkennilegt, módernt myndmál, en ég ítreka, að hér er ekki að finna það sérstæða líkingaform sem Steinn á annars sameiginlegt við mannen utan väg – fyrir utan líkingarnar um þögn, þær eru af því tagi. Hinsvegar minnir þetta safn meira á þær mótsagnir, sem Kristján Karlsson hefur rakið (bls. 12) að einkenndu ljóð Steins lengstum, og rekur þau áhrif á hann til Tómasar Guðmundssonar, en það virðist mjög sannfærandi kenning. Andspænis mótsögnunum í þessum ljóðum Steins frá stríðsárunum er nærtækt að minnast fyrri nódernra ljóða á íslensku, en eins og ég rakti í Kóralforspili hafsins eru það helst „Sorg” Jóhanns Sigurjónssonar (1908–9), Flugur Jóns Thoroddsen (1916–17) og ljóð Halldórs Laxness frá 1926–7. Matthías Johannessen leiðir sannfærandi rök að því (bls. 211–12) að sjá megi áhrif frá „Sorg” Jóhanns („Á hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann [..] við héngum í faxi myrkursins”) í „Hvítur hestur” Steins²⁴jafnvel einnig í Tímanum og vatninu 10, en það er öllu óljósara.:

ég sé mjúkar hendur/
slá mjallhvítum eldi
í myrkursins fax.

Annars sé ég ekki bein tengsl þessara ljóða Steins við ljóð Jóhanns eða Jóns Thoroddsens. Ólíkt þeim eru sértök áberandi hjá Steini. En þau eru einnig áberandi í mannen utan väg Lindegrens og þeim mun eðlilegra að Steinn tengdist því.

En mótsagnir eru ekki eina áberandi einkenni þessara stríðstímaljóða Steins. Ekki eru síður sláandi litasamstillingar ljóðanna, eins og oft hefur verið bent á. Þær eru sérlega áberandi í ljóðunum sem birtust 1944²⁵Þ.e. Tíminn og vatnið 18, 4 og 2., og raunar kemur þetta sama einkenni fram á mörgum öðrum ljóðum Steins²⁶Þau ljóð Tímans og vatnsins sem birtust fyrir Svíþjóðarför Steins, sumarið 1945 eru átta talsins og tvöfalt litauðugri en þau 13 ljóð sem síðar birtust. Fyrst birtu ljóðin hafa 20 litarorð (yfir 8% þessara 245 orða), en hin hafa 23 litorð (4% 552 orða).. Oft hefur verið talið að þetta hafi Steinn sótt til afstraktmálara samtímans, og þá er vísað til lofsamlegrar greinar hans um Þorvald Skúlason í Helgafelli 1942²⁷Matthías Johannessen hefur (bls. 220) þetta eftir Jóhanni Hjálmarssyni, sjá og Svein Skorra 1970, bls. 31.. Mér virðist því rétt að tala um tvö sköpunarskeið ljóðanna í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins, fyrst er skeið litasamsetninga og mótsagna á striðsárunum, en surrealískt skeið síðar, tenging ósamræmanlegs, eftir stríðslok og Svíþjóðardvöl Steins.

Hér verður nú að víkja að annarri kenningu Matthíasar Johannessen, sem hann orðar með ýmsu móti, en einna afdráttarlausast svo (tv. r, bls. 219 — mér sýnist hann þar óbeint vera að svara riti mínu frá 1992):

Það eu erfið tákn og líkingar í Tímanum og vatninu einsog í Sorg og á þeim tíma mikil nýjung í íslenskri ljóðlist; ekki síður en nýstárlegar myndir. Yfirborðið órætt eins og sagt var og dularfull myndhvörf eða hálfmyndir einsog Sigurður skólameistari Guðmundsson kallaði það, að sögn Kristjáns Karissonar. Þá eru kvæðin byggð á þverstæðum eða andstæðum til áhersluauka. En ég sé engar sundraðar setningar eða samhengislausar í þessum kvæðum því vísanirnar og táknin eiga að skýra það sem ósagt er. Þessi kvæði eru í raun táknrænn skáldskapur og heyra symbólismanum til, fyrst og síðast.

Matthías telur síðan upp helstu nýrómantísk skáld frá Einari Benediktssyni til Jakobs Smára. Ljóð þeirra eru vissulega í áttina til módernisma, en þó er afgerandi munur; annarsvegar er samstilling blæleitni (sýmbólisma) en hinsvegar er sundurleitni módernisma, svona í stórum dráttum sagt. Ég efa ekki að til séu kvæði sem verða ljósari þega lesendur átta sig á meira eða minna duldum vísunum þeirra til annarra bókmenntaverka, goðsagna o.þ.u.l., þá verði þau skiljanleg röklega. En ég hlýt að mótmæla því að ljóð eins og „Sorg“ njóti sín ekki nema lesendur átti sig á vísunum þess í Opinberun Jóhannesar og lesi hana inn í kvæðið. Jóhann velur vissulega myndmál kvæðisins þaðan, svo sem Hannes Pétursson rakti 1973, en það hefur sín áhrif í kvæðinu (og hafði þá haft í hálfa öld!) rétt eins og í biblíuritinu. Eða eins og Matthías hefur eftir Kristjáni Karlssyni (bls. 204):

skáldin eru eins og krákan og tína upp glitrandi brot og raða þeim upp á nýjan leik í nýju samhengi svo að þau fá nýja eða a.m.k. breytta merkingu, rétt eins og gömul orð í nýju samhengi, ekkisíst „útjöskuð rímorð“.[…] Með þessu er ekki sagt að hin tilfluttu brot komi upphaflega kvæðinu lengur við. Oft ekki.

Skýringar Matthíasar á Tímanum og vatninu eru sumar mjög persónulegar, og verður ekki séð á hverju þær byggjast, t.d. (bls. 215) að lesa krossfestinguna inn í Tímann og vatnið: „í næsta kvæði er hin hvíta fregn um krossfestinguna flutt“. Jafntilefnislaus er t.d. fullyrðing hans (bls. 217): „Naglblá [hönd] er vísun í krossfestingu, dauðann sem verður ekki betur lýst en með andstæðunum nálægð fjarlægðarinnar“ Naglblá hönd er einfaldlega hönd með bláar neglur, svo sem sjá má af persónugervingu í öðru dæmi okkar (frá Dögun 1): „Um öxl þína nakta/ strauk nóttin/ naglblárri hendi“. Auk þess er umdeilanlegt það sem Matthías segir (s.st.). „Og síðar er guð veiddur í blysmöskva og virðist jafnauðvelt og að veiða vindinn í net. Guð er semsagt óhöndlanlegur“ — Í Tímanum og vatninu sagði: „Net til að veiða vindinn:// Eins og svefnhiminn/ lagður blysmöskvum/ veiðir guð“ og virðist eðlilegt að sjá hann sem geranda hér, þótt orðmyndin gæti líka verið þolfallsandlag — það væri bara andstætt öllum guðshugmyndum. Ég sé ekki að fólk verði nær skilningi á Tímanum og vatninu við fullyrðingar Matthíasar um að helstu mótsagnir ljóðabálksins séu eðlilegar og auðskildar. Honum fer bara eins og mörgum sem hafa orðið innlifaðir þessum ljóðum, að hafa tilfinningu fyrir samhengi, eða eins og hann orðar það sjálfur (bls. 215) um lokaerindi bálksins: „Slíkt erindi þarf ekki að skilja, heldur skynja. Það segir allt sem ekki verður sagt.“

Ég vísa til undanfarandi umfjöllunar um samtengingu ósamræmanlegs því til staðfestingar, að hér er margt sem verður ekki skilið röklega, og það er alls ekki vegna óljósra vísana, ég sé engar slíkar í Tímanum og vatninu, og ekki tilfærir Matthías neinar. Sama gildir um ljóð Halldórs Laxness 1927, svo sem áður var rakið.

Önnur skáld erlendis

Þrátt fyrir mikla leit veit ég ekki af neitt ámóta róttækum módernisma hjá öðrum norrænum skáldum á þeim tíma. Það er útbreitt á Norðurlöndum að nota hugtakið „módern ljóð“ í merkingunni fríljóð eða prósaljóð, gjarnan um nútímalegt efni, t.d. borgarlíf. Er furðulegt að bókmenntafræðingar virðast hafa gleymt því að allt þetta tíðkuðu blæleitin skáld fyrir aldamótin 1900. Þannig er það sem Danir kalla Hereticamódernisma í rauninni rökleg ljóð og gerólík módernisma í frönskum ljóðum eða enskum á fyrra hluta 20. aldar. Dönsk modern ljóð þá eru fyrst og fremst expressjónismi, í stíl við Eyðiland Eliots, það sem módernast er. Sama verður að segja um svokallaðan „sænsk-finnska módernismann“ á millistríðsárunum og norsk ljóð frá miðri öldinni, og flest sænsk, það sem ég hefi séð. Tvö skáld verður þó sérstaklega að nefna, Gunnar Ekelöf og Artur Lundkvist. Hjá þeim síðarnefnda kemur helst til álita á þessum tíma ljóðabókin Næturbrýr (Nattens broar, 1937). Þar má t.d. sjá hvernig líkingar þróast frá kunnuglegum til æ langsóttari²⁸Om natten älskar jag nágon som jag aldrig kan finna om dagen. Hon har en eldsvåda i ögonen, en storm i håret. Hon har en tunn klänning översållad med törnrosor. Hon omsluter sin egen dal med sju kullar. Hon ler alltid mot en spegel som ingen annan ser. Hon kan likt en tärning visa ett öga eller sex. Hon är en glidande grusgrop med en bukett vallmor högst pá krönet. Hon är Leda som vadar genom kárren, sökande sin svan. Hon har en terrass mot havet där jag ser henne mánga kvällar i klänning av mareld medan sjunkna segel andas i djupet. Hon säger: Kalla mig Natten, dá finner du roten till det goda som om dagen kallas det onda. Hon vadar allt längre ut dar ebben aldrig upphör. Det är henne jag älskar om natten men aldrig kan finna om dagen. (bls. 73):

Um nætur elska ég konu sem ég get aldrei fundið um daga.
Hún hefur eldsvoða í augum, storm í hárinu.
Hún ber þunnan kjól, sáinn þyrnirósum.
Hún umlykur sinn eigin dal með sjö hæðum.
Hún brosir alltaf við spegli sem enginn annar sér.
Hún getur líkt og teningur sýnt eitt auga eða sex.
Hún er hrynjandi malargryfja með vönd af valmúa efst á krúnunni.
Hún er Leda sem veður í gegnum tjarnirnar, í leit að svani sínum.
Hún hefur verönd mót hafinu, þar sem ég sé hana mörg kvöld í kjól úr maurildum meðan sokkin segl anda í djúpinu.
Hún segir: Kallaðu mig Nóttina, þá finnur þú rót þess góða sem um daga er kallað hið illa.
Hún veður æ lengra út þar sem útfirinu lýkur aldrei.
Það er hún sem ég elska um nætur en get aldrei fundið um daga.

Vissulega er módernismi í þessum óvæntu tengslum, en ekki gengið eins langt og í greindum ljóðum Lindegrens og Steins. Hjá Ekelöf ber helst á módernisma í ljóðasöfnunum Síðla á jörðu (Sent pá jorden) 1932 og Tileinkun (Dedikation) frá 1934, en þar verður sömu sögu að segja. Þó þykir mér líklegt að Lindegren hafi frá honum talið um að rista blóðörn (xxix,12) og að tala um ský sem lungu (xxvi, 11), þar sem það kemur fyrir saman í ljóði Ekelöfs²⁹Som stora lungor vilar molnen över havet, tunga Av färger och av regn som aldrig fallit, Lungor som vindarna ryckt ut Ur en eterisk Jättas sönderslitna kropp Och ristat till en blodörn över solens undergang Fem elegier2, bls. 47., með greinilegri vísun til sköpunarsögu jarðar skv. Snorra-Eddu.

Sem stór lungu hvfla skýin yfir hafinu,
þung af litum og af regni sem aldrei féll.
Lungu sem vindarnir rifu út
úr sundurslitnum líkama svæfðs jötuns
og ristu honum blóðörn yfir niðurlag sólar.

Þau frægu enskumælandi ljóðskáld, sem mest var vitnað til á þessum tíma, T. S. Eliot og Ezra Pound yrkja allt öðruvísi. En Dylan Thomas er athyglisverður í þessu sambandi, því það er í syrpu tíu sónhenda, „Altarwise by owl-light“[Við altari í ugluljósi?], sem hann hefur samskonar líkingar og eru í sónhendusyrpu Lindegrens, mannen utan väg. Þessi bálkur Thomas birtist í ljóðabók hans 25 poems, 1936. Hér skal reynt að snara IV sónhendu³⁰What is the metre of the dictionary? The size of genesis? the short spark’s gender? Shade without shape? the shape of Pharaoh’s echo? (My shape of age nagging the wounded whisper). Which sixth of wind blew out the burning gentry? (Questions are hunchbacks to the poker marrow). What of a bamboo man among your acres? Corset the boneyards for a crooked boy? Button your bodice on a hunp of splinters, My camel’s eyes will needle through the shrowd. Love’s reflection of the mushroom features, Stills snapped by night in the bread-sided fíeld, Once close-up smiling in the wall of pictures, Arc-lamped thrown back upon the cutting flood. (bls. 81–2):

Hver er bragarháttur orðabókarinnar?
Stærð sköpunarinnar? kyn gneistans?
Skuggi án lögunar? lögun bergmáls Faraós?
(Lögun aldurs míns nauðar í særðu hvísli).
Hvaða sjöttungur vinds blés út brennandi aðalsfólkið?
(Spurningar eru kroppinbakar gagnvart merg skörungsins).
Hvað um bambusmann meðal ekra þinna?
Setja beinagarðana í lífstykki fyrir óheiðarlegan dreng?
Hnepptu bol þínum um kryppu flísa,
Úlfaldaaugu mín munu nælast gegnum líkklæðið,
Endurskin ástar af svipi sveppa,
Skyndimyndir teknar af nóttinni á brauðgirtum akrinum,
Einu sinni nærmynd brosandi á myndavegg,
Ljósbogað kastað aftur á skerandi flóðið.

Þessar líkingar eru augljóslega af sama tagi og hjá Lindegren og Steini. Annars er þessi sónhendubálkur Thomas mun biblíulegri en þeirra verk. Ef við nú að lokum lítum yfir Ermarsund, til upphafs módernismans, þá er fyrst að víkja að skáldi sem áður var nefnt í þessari grein. Margt er myrkt í Mallarmé en ekki eru þar líkingar af þessu tagi. Sama verður að segja um frumkvöðla módernismans um 1870, Rimbaud og Lautréamont. Þó rakti leiðtogi surrealista, André Breton, til hins síðarnefnda meginatriði surrealismans, sem Breton tók raunar eftir öðru skáldi, Pierre Reverdy, og birti í Stefnuskrá surrealismans 1924, að skáldleg mynd yrði því máttugri, sem hún tengdi meiri andstæður saman. Því voru surrealistar einatt að vitna til klausu úr Söngvum Maldorors eftir Lautréamont³¹þetta er í 6,1, bls. 742–3 („erindi“ (strophe) 53): um piltinn Mervyn, síðast í runu annarlegra (og illþýðanlegra!) líkinga: „Beau […] comme la rencontre fortuite sur une table de dissection d’une machine ‘a coudre et une parapluie). (frá árinu 1869): „Fagurt eins og þegar saumavél og regnhlíf hittast af tilviljun á líkskurðarborði“. Nú hafa franskir surrealistar oft verið nefndir til sem lærifeður Lindegrens, og áður (1992) vitnaði ég til þessarar aðferðar þeirra sem fyrirmyndar Halldórs Laxness og Steins. Hér vil ég þá frekar tilfæra hvernig Breton orðaði þetta aldarþriðjungi eftir Stefnuskrá surrealismans (sem hann vitnar til í byrjun eftirfarandi klausu), í ritinu Rísandi merki (Signe ascendant³²„Plus les rapports des deux réalités raprochées seront lointains et juste, plus l’image sera forte plus elle aura de puissance émotive et de réalité poétique.“ Cette condition, absolument nécessaire, ne saurait toutefois étre tenue pour suffisante. Une autre exigence, qui, en derniére analyse, pourrait bien étre d’ordre éthique, se fait place á cðté d’elle. Qu’on y prenne garde: l’image analogique, dans la mesure oú elle se borne á éclairer, de la plus vive lumiére, des similutudespartielles, ne saurait se traduire en termes d’équation. Elle se meut, entre les deux réalités en présence, dans un sens déterminé, qu n’est aucunement reversible. De la premiére de ces réalités á la seconde, elle marque une tension vitale tournée au possible vers la santé, le plaisir, la quiétude, la gráce rendue, les usages consentis. Elle a pour ennemis mortels le dépréciatif et le dépressif. — S’il n’existe plus de mots nobles, en revanche les faux poétes n’évitent pas de se signaler par des rapprochements ignobles, dont le type accompli est ce „Guitare bidet qui chante“ d’un auteur abondant, du reste, en ces sortes de trouvailles., bls. 11–12), 1947:

„Því lengra sem er á milli þeirra fyrirbæra sem tengd eru — og tengslin þó rétt þeim mun máttugri tilfinningu ber myndin og þeim mun meiri ljóðrænan veruleika.“ Svo bráðnauðsynlegt sem þetta skilyrði er, þá nægir það ekki. Við hlið þess skipar sér önnur krafa, sem gæti reynst siðferðileg, þegar allt kemur til alls. Athugið að enda þótt afstöðumyndin takmarkist við að varpa hinu skærasta ljósi á svip að hluta, þá getur hún ekki orðið jafna. Hún hreyfist milli þeirra tveggja fyrirbæra sem birtast, í ákveðna átt, og þeitri hreyfingu verður ekki snúið við. Frá fyrra fyrirbærinu til hins síðara markar hún lífsþrungna spennu sem beinist eins og mögulegt er að heilbrigði, ánægju, kyrrð, veittum þokka, samþykktum siðum. Verstu fjendur þessarar hreyfingar eru niðrun og bæling. Séu ekki lengur til göfug orð, þá bregst ekki að leirskáld afhjúpa sig með lágkúrulegum tengingum, og eitt besta dæmi þess er þetta „gítar, syngjandi klofbað“ frá höfundi, sem yfrið á af slíkum uppgötvunum.

Í ljóðum André Breton þykir mér einna mest bera á einskonar ástarljóðum, altént ljóðum sem hnitast um viðmælanda. En töluvert ber þó á slíkum ljóðmyndum, sem hann lýsti hér að framan, einkum frá 1923 að telja, í bókinni Jarðbirta (Clair de terre), sama gildir um félaga hans Aragon (frá og með Sífellda hreyfingin (Le Mouvement perpetuel), 1920–24). Ennfremur má telja Poul Eluard, einkum frá og með Ógœfa ódauðlegra (Les malheurs des immortels), sem hann gaf út með myndum Max Ernst, 1922. Eðlilegast virðist þó að víkja hér að lokum að elsta dæmi sem ég þekki, það er bókin Segulsvið (eða Segulakrar! –Les Champs magnétiques) sem André Breton og Philippe Soupault ortu saman og gáfu út á árinu 1919. Þar er m.a. ljóð sem hér skal reynt að snúa³³GRAND LUXE
Arbres empaillés des palaces
Prisonniers graciés pour leur bonne conduite
État solide liquide gazeux
Action d’éclat du soleil
Manivelle marchant à la vapeur des prés le matin
II faut tenir compte de la distance admirable
C’est moi qui fais les premiers pas
Si seulement mes amis n’avaient pas été changés en
statues de sel
Espace d’une minute que je parcours à cheval
Villégiatures prochaines
Porches dans le désert ô ces cathédrales qui sont des
pyramides de singes
Je crois que je brouille les civilisations odeur de pourpre
Encore un fait divers
Mon Dieu nous ne serons donc jamais
Sacre du poulpe sur le cristal de roche
C’est la broche de Son corsage
Papier d’étain non papier déteint
Comme il y a tablette et papyrus
Idéologie ardente
Beau mollet
Trompette du square, enda þótt rímorðaleikur, einkum í 5. síðustu línu, sé illþýðanlegur.

Mikill munaður
Tré uppstoppuð af höllum
Fangar náðaðir fyrir góða hegðun
Fast ástand, fljótandi, loftkennt
Skyndiblossi sólar
Sveif gengur fyrir gufu akranna um morgun
Það þarf að reikna með aðdáanlegri fjarlægðinni
Það er ég sem stíg fyrstu skrefin
Bara að vinum mínum hefði ekki verið breytt í saltstyttur
Eina mínútu fer ég um á hesti
Nálæg hvíldarsetur
Hlið í eyðimörkinní ó þessar dómkirkjur sem eru pýramídar apa
Eg held ég rugli saman menningarskeiðum purpuralykt
Enn eitt atvik
Drottinn minn við verðum þá aldrei
Vígsla kolkrabba á kristalli kletts
Þetta er sylgja lífstykkis Hennar
Tinpappír ekki aflitaður pappír
Eins og til er tafla og papýrus
Logandi hugmyndakerfi
Fallegur kálfi
Trompett garðtorgsins

Hér eru þá tengd sundurleit fyrirbæri náttúru og mannfélags; „Vígsla kolkrabba“, „pýramídar apa“, hugmyndaheimur logar, o. fl. þ. h., Upphafslínan er enn ótækari; talar um tré eins og úttroðna dýrahami, og þar að auki virðist tróðið vera hallir (franska setningin er nokkuð tvíræð, mætti skilja sem uppstoppuð tré halla). Þar að auki er samhengisleysi milli lína. Hinsvegar eru mörg seinni ljóð surrealistanna frönsku áhrifaríkari, því hér sakna ég samhengis í undiröldu tilfinninga, líkt og við höfum séð hjá Steini og Lindegren.

Samantekt

Frumgerð Tímans og vatnsins 1948 er býsna skipuleg, þar skiptast á reglulegar tersínur, ástaljóð og ljóð með óreglulegri brag, sem lýsa framandlegu umhverfi mælanda. Þessi skipan verður óreglulegri við helmingsaukningu 1956, en meginsvipurinn helst, mælandi staddur í framandlegu, óskiljanlegu umhverfi, nálgast viðmælanda í ástasambandi.

Það sem gerir Tímann og vatnið sérstætt verk í íslenskri ljóðagerð er einkum myndmálið. Annarsvegar er einstök litadýrð, einkum í ljóðum ortum fyrir Svíþjóðardvöl Steins seinni hluta ársins 1945. En eftir hana kemur til annað höfuðeinkenni bálksins, óræðar líkingar og samlíkingar. Hér hefur komið fram, að þar er um arfleifð frá surrealismanum að ræða. Sú aðferð mótaðist um og upp úr 1920 í Frakklandi. Þessi aðferð er sérlega róttækur módernismi, að tengja sundurleitustu atriði saman í líkingu, þar sem þess þó skyldi gætt að þau ættu eitthvað markvert sameiginlegt, og hreyfingin frá kennilið til myndliðar stefndi að einhverju mikilvægu í hugrenningatengslum. Fjölbreytnin er mikil innan þessa ramma. En þar sem áður, í t.d. blæleitni (sýmbólisma), náttúrufyrirbæri voru gerð nákomnari lesendum með persónugervingu þeirra og líkingum við hluti í nánasta umhverfi fólks, þá ríkir yfirleitt gagnstæð stefna í módernismanum, að nota líkingar til að gera kunnuglega hluti ankannalega, framandi. Þetta færist í aukana frá fyrri gerð Tímans og vatnsins til seinni gerðar, jafnframt því sem ástaljóðasvipurinn rénar.

Aðferðin birtist í ljóðum Halldórs Laxness frá 1927, en þó hefur Steinn fremur lært hana af mannen utan väg (1940) eftir Erik Lindegren, en beinasta fyrirmynd Lindegrens virðist aftur vera sónhendubálkur eftir Dylan Thomas frá 1936.

Hjá Steini gætir þessarar aðferðar ekki aðeins í Tímanum og vatninu, heldur einnig í nokkrum ljóðum hans frá sama skeiði, sem hér hafa verið borin saman við Tímann og vatnið undir heitinu Lokaljóð Steins. Ég reyndi að flokka líkingar Steins eftir því hvort þær byggðust á afstöðu eða svip, en það tókst ekki, vegna þess hve breitt bil er milli kenniliðar og myndliðar, og þótt við fylgjum framangreindum boðskap André Breton, að með þeim séu mikilvæg tengsl og stefni í átt að mikilvægu atriði, þá reynir svo á skáldlega ímyndun að skynja þau, að greinargerð fyrir þeim rúmast ekki hér. Fyrrgreind athugasemd Hallbergs um líkingar mannen utan väg, að þær séu mjög skynrænar, en yrðu aldrei skynjaðar, þykir mér sannast á ljóðum Steins. Sem dæmi mætti nefna: „Gagnsæjum vængjum/ flýgur vatnið til baka/ gegn viðnámi sínu”, „Á hornréttum fleti/ milli hringsins og keilunnar/ vex blóm dauðans”, o.s.frv. Í heild birta flestar framangreindra líkinga í ljóðum Steins samsetningu ósamræmanlegra liða, og má það ótvírætt kallast megineinkenni þessara ljóða Steins, bæði Tímans og vatnsins og annarra svipaðra ljóða frá síðustu árum hans. Sértökum er líkt við ljós, hljóð, angan, hús og fjall. Tilfinningum og ljósi er líkt við blóm, hugsunum við hesta og bráðið vax; en draumi, dögum, myrkri, nótt, rödd og hugsunum er líkt við fugl, myrkri er auk þess líkt við hjól; vængjaþyt við ljós, hönd við fugl og sprengju, og svo mætti áfram telja. En svo sundurleit atriði sem hér eru tengd, verða líkingarnar þó enn framandlegri við myndrænar lýsingar.

Hvað varðar persónugervingar, ber mest á sértökum í mannen utan väg Lindegrens, þær eru helmingur persónugevinga þar. Ólíkt þeirri hefð að gera sértök skynjanleg líkt og persónur klassískrar goðafræði, þá eru hér kenniliður og myndliður í sláandi andstæðum. Sértök eru aftur á móti aðeins þriðjungur persónugervinga Steins, mest ber þar á náttúrufyrirbærum, skv. íslenskri hefð. En hegðan persónugervinga Steins er mjög sérkennileg, líkt og hjá Lindegren, og raunar einnig í ljóðum Halldórs Laxness frá miðjum þriðja áratug aldarinnar. Bæði í mannen utan väg, Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins er mest um að sértök séu tengd hlutlægum fyrirbærum í ýmisskonar líkingum, en litlu minna er um að hlutlægu sé líkt við hlutlægt (hlutföllin eru 4/3 eða minna). Í mannen utan väg er miklu meira um eignarfallssambönd en viðlíkingar, en hvorttveggja er ámóta áberandi hjá Steini. Sjaldan líkir hann hlutlægu við hlutlægt í eignarfallssamböndum, en oft í viðlíkingum og nokkuð í öðrum líkingum. Annars verður ekki greindur neinn afgerandi munur á notkun þessara mismunandi forma. Öll eru þau notuð til að hlutgera tilfinningar og sértök; „Draumur minn glóði/ í dulkvikri báru“ (líking) „blóm dauðans“ „hvít birta harms míns“ (eignarfallssambönd) „svaf trú mín og ást/ eins og tvílitt blóm“ „Sorg mín glitraði/ í grunnsævi þínu/ einsog gult raf“ (viðlíkingar).

Halldór Laxness hóf surrealismann í íslenskum ljóðum um miðjan þriðja áratug 20. aldar. Það varð þó skammvinnt skeið, en tveimur áratugum síðar gekk Steinn Steinarr að nýju fram á því sviði, með róttæka endurnýjun íslensks ljóðmáls. Augljóst er þó af framangreindum dæmum, að fyrirmynd hans, mannen utan väg eftir Erik Lindegren gekk lengra í þessu en Steinn.

Ljóð Steins utan ljóðasafns hans

Örn Ólafsson rithöfundur og bókmenntafræðingur.

Örn Ólafsson

Örn Ólafsson (F. 1941) bókmenntafræðingur og rithöfundur er fæddur og uppalinn á Túngötunni í Reykjavík og bjó í Vesturbænum þar til að leið hans lá erlendis. Hann bjó um skeið í Lyon í Frakklandi þar sem hann sinnti kennslu og rannsóknarstörfum en hefur síðasta aldarfjórðunginn búið að hluta til í Osló en að mestu í Kaupmannahöfn þar sem hann hefur sinnt kennslu og síðast en ekki síst bókaskrifum. Hann hefur ritað nokkrar bækur um íslenskar bókmenntir og íslenska höfunda.

Tilvísanir

1.	↵	Þessi 25 ljóð, eru samtals 905 orð á móti 797 orðum Tímans og vatnsins. Flest þessara ljóða hafa fyrirsagnir ólíkt Tímanum og vatninu. Þær eru samtals 42 orð, svo að þeim frátöldum yrði textamagnið mjög áþekkt. En hér verða fyrirsagnirnar taldar með, þar sem þær eru frá höfundi. Margir telja rangt að prenta verk látins skálds, sem það birti ekki sjálft. En slíkt er þó alltaf matsatriði, skáldið gæti hafa ætlað sér að birta ljóðin, þótt þau ættu ekki heima í síðustu ljóðabók þess. Steinn sendi t.d. Tímariti Máls og menningar (hér skst TMM) ljóð sem lágu þar svo óbirt í tvo áratugi, og komu ekki á bók fyrr en löngu eftir dauða hans. Þau ljóð sem hér eru tekin til athugunar undir titlinum Lokaljóð Steins eru að mínum dómi fremri þeim sem hann sendi TMM, en það hefði veikt Tímann og vatnið að hafa þar öll þessi ljóð, bálkurinn hefði orðið meira en tvöfalt lengri og helsti mikið um endurtekningar í formi.
2.	↵	T.d. Landslag, Spádómur, Nótt.
3.	↵	mannen utan väg er alls 4414 orð, en Tíminn og vatnið (í lokagerð frá 1956, 21 ljóð), taldist vera 797 orð, eða tæplega fimmtungur af umfangi bálks Lindegrens.
4.	↵	Þau eru 2651 orð af 4414, eða 60,2%. Það er líkt og í ljóðasöfnum Hjalmars Gullberg, sem Hallberg hafði til samanburðar, en þar hleypur þessi tíðni á bilinu 56,7% til 64.1%.
5.	↵	Hlutfall orða um sjón og heyrn er 23 á móti 8 í mannen utan väg, en 13:19 í jafnlöngu ljóðasafni Gullbergs (Hallberg, bls. 533). Í ljóðum Steins er sjónskynjun enn meira áberandi; í Tímanum og vatninu er þetta hlutfall orða um sjón og heyrn 11:0, en nokkru hærra í Lokaljóðum Steins, 13:0. Í Tímanum og vatninu eru dæmin: auga (5), sjá (4), horfa (1), líta (1), en í Lokaljóðum Steins: auga (6), sjá (6), horfa (1).
6.	↵	Samtals 9 dæmi, en aðeins 1 dæmi, hlátur í Lokaljóðum Steins.
7.	↵	Slík orð töldust aðeins 22 í Sonat Gullbergs, en 84 (3% heildarorðafjöldans) í mannen utan väg. Þessi eru helst: dauði (19), draumur (11), minning (11), líf (10), sannleikur (9), trú (9), tími (8) og örlög (7). Í Tímanum og vatninu töldust sambærileg orð 15 (dauði 2, draumur 5, líf 1, trú 1, tími 6). En auk þess verður að telja hér: dul 1, eilífð 3, ekkert 3, neind 1, fjarlægð 3 (+2 lo.), nálægð 2, hraði 1, hverfleikur 1, mótspyrna 1, viðnám 1, reynd 1, hug(sun) 4, vitund 3, verðandi 1. Enda þótt hér sé ekki meðtalinn guð (3 dæmi), þá verða þetta alls 44 orð, eða 5,5% heildarorðaforðans. Í Lokaljóðum Steins eru þessi orð 48 eða 5.3% heildarorðaforðans.
8.	↵	Hallberg hefur þessa tilvitnun á ensku, og veit ekki hvernig Ricoeur hefur orðað þetta á móðurmáli sínu frönsku): „all the connotations that can fit are to be attached, the poem means all it can mean.“
9.	↵	Huvudsaken är att uttrycksbehovet är starkare än meddelesbehovet. […] Vad det framför allt gäller att förmedla är den nästan alltid komplicerade känslan — är detta romantik kan det likaväl kallas känslorealism. Det är känslan som bör laddas upp med tankar och inte tvärtom. Den ideologiska överbyggnaden bör slopas och gä under jorden, först i detta läge har den tillfälle att göra sig gällande i hela sin kraft. Den poetiska „bilden“ bör befrias från sin underordnade ställning och bli diktens huvudelement. Tanken bör tänka i bilder, och känslans [eller det undermedvetnas) bilder bör uppta tanken, det rör sig hela tiden om en växelverkan. När tanke och känsla (och sinnesintryck) på detta sätt har mötts i bilden och fullständigt impregnerat varandra bör det i bästa fall uppstå en dikt som bär prägeln av vision.
10.	↵	För Mallarmés del — de eteriska men samtidigt konkreta visionernas skald par préférence — har Jean-Pierre Richard understrukit, att det „är i förnimmelsesvarlden som den renaste andligheten undergår sin prövning, antager sin fasta beskaffenhet“, och talat om de „enkla primitiva förnimmelseselement genom vilka poeten nödvändigtvis måste låta sina visioner passera“. Det är en karakteristik som kunde gälla ocksá för den poetiska tekniken i mannen utan väg — med det viktiga förbehållet, att „förnimmelseelementen“ dar är av en långt mera disparat, robust och stundom rentav brutal art, som vida skiljer dem från Mallarmé. En annan klar olikhet ar Lindegrens förkärlek för att — inte minst i genitivmetaforens form — jamte „förnimmelsesvärlden“ introducera de med den korresponderande abstrakterna. De konkreta bildleden innebär då, från diktarens sida sett, ett slags precisering. I läsarens ögon kan de kanske ibland fá en snarast motsatt effekt.“
11.	↵	Friedrich (bls. 80): Sobald die Beobachtung tiefer drängt, muss sie erkennen, dass sie mit Begriffen wie und nicht mehr auskommt. Ein anderer Begriff scheint dafür tauglicher: sinnliche Irrealität. Wir meinen damit folgendes. Der deformierte Wirklichkeitsstoff spricht sehr haufig in Wortgruppen, von denen jeder Bestandteil sinnliche Qualität hat. Jedoch vereinigen derartige Gruppen sachlich Unvereinbares auf so abnorme Weise, dass aus den sinnlichen Qualitäten ein irreales Gebilde enststeht. Immer handelt es sich um anschaubare Bilder. Aber es sind solche, die nie dem leiblichen Auge begegnen würden. Sie überschreiten weit diejenige Freiheit, die dank den metaphorishven Grundkräften der Sprache schon immer der Poesie möglich war. Nmgr.: Man vergleiche damit eine auf Novalis bezogenee Bemerkung von H. v. Hofmannsthal: (Aufzeichnungen, 1959, s. 183).
12.	↵	Þar tel ég Einar Benediktsson; Sigurjón Friðjónsson; Sigurð Sigurðsson frá Arnarholti; Jóhann Gunnar Sigurðsson, Huldu, Jóhann Sigurjónsson, Jónas Guðlaugsson, Jakob Smára, Stefán frá Hvítadal, Davíð Stefánsson og Tómas Guðmundsson. Orðið blæleitni tek ég eftir listasögu Þorsteins Thorarensen. Frá 19. öld voru könnuð ljóðasöfn Bjarna Thorarensen, Jónasar Hallgrímssonar, Benedikts Gröndals, Steingríms Thorsteinssonar, Matthíasar Jochumssonar, Gríms Thomsen, og úrval ljóða lítilvirkari skálda.
13.	↵	Bæði í Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins ber mest á hvítum (12 í hvorum), og bláum lit (13 í Tímanum og vatninu, 10 í Lokaljóðum Steins), það er samanlagt meira en helmingur litorða þessara ljóðabálka (45 litarorð alls í Tímanum og vatninu, en 42 í Lokaljóðum Steins) og í hvorutveggja er hvítur oftast hreinn litur, en blár sjaldnast; blátt regn, tálblátt regn, ísblátt vatn, vatnsbláan vegg og blátt gras í Tímanum og vatninu, auk þess er dimmblátt auga, vængbláar hálfnætur, firðblátt haf, fjólublátt ský, bláfextar hugsanir. Naglblá hönd og risblár dagur eru einnig í Lokaljóðum Steins ásamt „kvöldbláum geimi“, „bláum morgni“, vatnið horfir „kolbláum augum“
14.	↵	Slík flokkun tókst aðeins með sjöttung líkinga Tímans og vatnsins (11 af 64), og fjórðung líkinga Lokaljóða Steins (17 af 73). Afstöðulíkingar voru samanlagt ívið fleiri (15) en skynjunarlíkingar (13).
15.	↵	Það eru einkum: sannleikur, blessun, slokknun, eyðing, einfaldleiki, eilífð, dauðinn, kærleikur, örlög, lygar, minni, neyð o.fl.
16.	↵	Eins og margar langsóttar líkingar má einnig þessi fá auðskilda, sérstaka túlkun. Þetta gæti með sanni sagt maður sem hefði allan daginn verið að snattast fyrir þeldökka konu sína, eins og greinarhöfundur! En svo einstaklingsbundin túlkun, án samhengis við annað í verkinu, hlýtur að vera ómerk.
17.	↵	sbr. fyrrgreint dæmi hjá Halldóri Laxness: „á sælum vörum sorgarinnar/ sofa turnar borgarinnar“.
18.	↵	8%, þ.e. 64 í Tímanum og vatninu, 73 í Lokaljóðum Steins.
19.	↵	Fjögur fyrstu ljóð Dvalið… eru í lokagerð Tímans og vatnsins nr. 15, 10, 2 og 8, en eftirfarandi ljóð, „Rigning“ tengist því með „flaxandi fax“, þar fer nafn mælanda áfram „á nafnlausum vegi“, en í þarnæsta kvæði (nr. 18) flytur hann „hina hvítu fregn“, hvað sem það svo ætti að merkja. Þrjú síðustu ljóð Dvalið… hafa í lokagerð nr. 19, 17, 5, Aðeins 7 þeirra voru meðal hinna 13 sem birtust saman undir titlinum Tíminn og vatnið ári síðar. Eitt hinna varð svo nr. 2 af 21 í lokagerð Tímans og vatnsins.
20.	↵	nr.11. verður 15, en nr.10 verður 17,
21.	↵	nr. í seinni gerð: 4. 8, 9, 11, 13, 19. og 20.
22.	↵	Á það benti Matthías í Morgunblaðsgrein (að mig minnir 1993), þ.e. að skilgreining mín væri helsti þröng án þess þó að nefna Hólmgönguljóð. Þessi pistill er endurprentaður í bók hans Fjötrar okkar og takmörk, bls. 202 o.áfr., hluti af „Á bylgjum hafsins“.
23.	↵	bls. 157–8 og 192, og í stuttu máli sagt birtust 18. og 4. ljóð Tímans og vatnsins ásamt „Rigningu“ í Helgafelli 1944, nr. 2 Tímans og vatnsins í TMM sama ár; nr. 13 og 20 birtust þar ásamt „Hvítur hestur í tunglskini“ árið eftir, en nr. 19, 5. og 15 í Helgafelli það ár, í maí 1945.
24.	↵	jafnvel einnig í Tímanum og vatninu 10, en það er öllu óljósara.
25.	↵	Þ.e. Tíminn og vatnið 18, 4 og 2.
26.	↵	Þau ljóð Tímans og vatnsins sem birtust fyrir Svíþjóðarför Steins, sumarið 1945 eru átta talsins og tvöfalt litauðugri en þau 13 ljóð sem síðar birtust. Fyrst birtu ljóðin hafa 20 litarorð (yfir 8% þessara 245 orða), en hin hafa 23 litorð (4% 552 orða).
27.	↵	Matthías Johannessen hefur (bls. 220) þetta eftir Jóhanni Hjálmarssyni, sjá og Svein Skorra 1970, bls. 31.
28.	↵	Om natten älskar jag nágon som jag aldrig kan finna om dagen. Hon har en eldsvåda i ögonen, en storm i håret. Hon har en tunn klänning översållad med törnrosor. Hon omsluter sin egen dal med sju kullar. Hon ler alltid mot en spegel som ingen annan ser. Hon kan likt en tärning visa ett öga eller sex. Hon är en glidande grusgrop med en bukett vallmor högst pá krönet. Hon är Leda som vadar genom kárren, sökande sin svan. Hon har en terrass mot havet där jag ser henne mánga kvällar i klänning av mareld medan sjunkna segel andas i djupet. Hon säger: Kalla mig Natten, dá finner du roten till det goda som om dagen kallas det onda. Hon vadar allt längre ut dar ebben aldrig upphör. Det är henne jag älskar om natten men aldrig kan finna om dagen.
29.	↵	Som stora lungor vilar molnen över havet, tunga Av färger och av regn som aldrig fallit, Lungor som vindarna ryckt ut Ur en eterisk Jättas sönderslitna kropp Och ristat till en blodörn över solens undergang Fem elegier2, bls. 47.
30.	↵	What is the metre of the dictionary? The size of genesis? the short spark’s gender? Shade without shape? the shape of Pharaoh’s echo? (My shape of age nagging the wounded whisper). Which sixth of wind blew out the burning gentry? (Questions are hunchbacks to the poker marrow). What of a bamboo man among your acres? Corset the boneyards for a crooked boy? Button your bodice on a hunp of splinters, My camel’s eyes will needle through the shrowd. Love’s reflection of the mushroom features, Stills snapped by night in the bread-sided fíeld, Once close-up smiling in the wall of pictures, Arc-lamped thrown back upon the cutting flood.
31.	↵	þetta er í 6,1, bls. 742–3 („erindi“ (strophe) 53): um piltinn Mervyn, síðast í runu annarlegra (og illþýðanlegra!) líkinga: „Beau […] comme la rencontre fortuite sur une table de dissection d’une machine ‘a coudre et une parapluie).
32.	↵	„Plus les rapports des deux réalités raprochées seront lointains et juste, plus l’image sera forte plus elle aura de puissance émotive et de réalité poétique.“ Cette condition, absolument nécessaire, ne saurait toutefois étre tenue pour suffisante. Une autre exigence, qui, en derniére analyse, pourrait bien étre d’ordre éthique, se fait place á cðté d’elle. Qu’on y prenne garde: l’image analogique, dans la mesure oú elle se borne á éclairer, de la plus vive lumiére, des similutudespartielles, ne saurait se traduire en termes d’équation. Elle se meut, entre les deux réalités en présence, dans un sens déterminé, qu n’est aucunement reversible. De la premiére de ces réalités á la seconde, elle marque une tension vitale tournée au possible vers la santé, le plaisir, la quiétude, la gráce rendue, les usages consentis. Elle a pour ennemis mortels le dépréciatif et le dépressif. — S’il n’existe plus de mots nobles, en revanche les faux poétes n’évitent pas de se signaler par des rapprochements ignobles, dont le type accompli est ce „Guitare bidet qui chante“ d’un auteur abondant, du reste, en ces sortes de trouvailles.
33.	↵	GRAND LUXE Arbres empaillés des palaces Prisonniers graciés pour leur bonne conduite État solide liquide gazeux Action d’éclat du soleil Manivelle marchant à la vapeur des prés le matin II faut tenir compte de la distance admirable C’est moi qui fais les premiers pas Si seulement mes amis n’avaient pas été changés en statues de sel Espace d’une minute que je parcours à cheval Villégiatures prochaines Porches dans le désert ô ces cathédrales qui sont des pyramides de singes Je crois que je brouille les civilisations odeur de pourpre Encore un fait divers Mon Dieu nous ne serons donc jamais Sacre du poulpe sur le cristal de roche C’est la broche de Son corsage Papier d’étain non papier déteint Comme il y a tablette et papyrus Idéologie ardente Beau mollet Trompette du square

Heimildaskrá

Louis Aragom: Le Mouvement perpétuel. . […] Gallimard Poésie, Paris 1970.
André Breton & Philippe Soupault: Les Champs magnétiques: Gallimard Poésie, Paris 1976.
André Breton: Clair de terre. […] Gallimard Poésie, Paris 1978.
André Breton: Signe ascendant. (frumútgáfa París, 1949), Gallimard poésie 1968.
Peter Carleton: „Tíminn og vatnið í nýju ljósi.“ TMM 1964, bls. 179–191.
Donald Davidson: „What Metaphors mean“ (bls. 245–264 í) Inquiries into Truth and Interpretation. Oxford 1984.
Lawrence Durrell: Collected Poems. London 1960, 327 s.
Gunnar Ekelöf: Dikter. Månpocket, Stokkhólmi 1989, 626 bls.
Poul Eluard: Poésies 1913–1926. Gallimard Poésie, Paris 1976.
Hugo Friedrich: Die Struktur der modernen Lyrik […] 1956, rororo Hamburg 1988, 332 bls.
Sverker Göransson: „Ikaros i labyrinten — Erik Lindegren“. Den svenska litteraturen. Modernister och arbetardiktare. 1920–1950. Bonniers, Stokkhólmi 1989 (bls. 226–230).
Peter Hallberg: Diktens bildspråk. Stokkhólmi 1982 (628 bls.).
Halldór Kiljan Laxness: Kvæðakver. Reykjavík 1930, 92 bls.
Hannes Sigfússon: Framhaldslíf förumanns. Reykjavík 1985.
Jakob Benediktsson: „Nokkur lýsingarorð hjá Jónasi Hallgrfmssyni“ (bls. 112–123 í) Lærdómslistir. Afmælisrit 20.7. 1987 Rvík (áður birt í Til Kristins E. Andréssonar, 1961).
Jóhann Hjálmarsson: Íslenzk nútímaljóðlist Rvík 1971, 241 bls.
Kristján Karlsson: „Hin ósögðu lausnarorð“ (bls. 9–29 í:) Steinn Steinarr: Ljóðasafn. Rvík 1991.
Kritiskt 40-tal. I urval av Karl Vennberg och Werner Aspenström. Stockholm 1948, 398 bls.
Lautréamont: Les Chants de Maldoror. Í Rimbaud, Lautréamont, Corbiére: Oeuvres poétiques complétes. Laffont, Paris 1980.
Erik Lindegren: „Tal i egen sak.“ Kritiskt 40-tal (bls. 212–19).
Erik Lindegren: Dikter. Stockholm 1960.
Linder: Ny illustrerad svensk litteraturhistoria. Fem decennier av nittonhundratalet. Band 2. Natur och kultur. Stokkhólmi 1966.
Artur Lundkvist: Dikter 1928–1954. Ett urval. Stokkhólmi 1956. 223 bls.
Roland Lysell: Erik Lindegrens imaginära universum. Stokkhólmi 1983.
Matthías Johannessen: Fjötrar okkar og takmörk. Helgispjall. Rvík 1995.
Sigfús Daðason: Maðurinn og skáldið Steinn Steinarr. Rvík 1987.
Silja Aðalsteinsdóttir: „Þú og ég sem urðum aldrei til“. Skírni 1981, bls. 101–125.
Steinn Steinarr: Ljóðasafn. Rvík 1991.
Steinn Steinarr: Ævi og skoðanir. Rvík 1995.
Steinn Steinarr: Rejse uden løfte. Digte I udvalg. På dansk ved Poul P M. Pedersen. Kbh. 1964.
Svavar Sigmundsson: „Um litatáknanir hjá Steini Steinarr“. Mímir 1965, bls. 36–48.
Sveinn Skorri Höskuldsson: Að yrkja á atómöld. Rvík 1970. 72 bls.
Sveinn Skorri Höskuldsson: „Þegar Tíminn og vatnið varð til“. Afmælisrit til dr. phil. Steingríms J. Þorsteinssonar. Rvík 1971, bls. 155–195.
Dylan Thomas: The Collected Poems of. New York, 1957.
TMM: Tímarit Máls og menningar. Rvík 1940 og áfram.
K.- G. Wall: „Mannen utan väg. Kommentarer av en oinvigd.“ Kritiskt 40-tal (bls. 337–357).
Örn Ólafsson: Kóralforspil hafsins. Rvík 1992.

30/03/2019

Greinar

„Og líf mitt stóð kyrrt eins og kringlótt smámynt“ – eftir Kristínu Þórarinsdóttur

„Og líf mitt stóð kyrrt eins og kringlótt smámynt“

Líf og listsköpun Steins Steinarr á tilurðarárum Tímans og vatnsins – eftir Kristínu Þórarinsdóttur

Á árinu 2008 verða margvísleg tímamót er varða lífshlaup Steins Steinarr. Þann 13. október eru liðin hundrað ár frá fæðingu hans 0g 25. maí er hálf öld liðin frá dánardægri hans. Um næstu áramót eru sextíu ár liðin frá útkomu fyrri gerðar Tímans og vatnsins. Þá má einnig nefna að í sumar eru tíu ár liðin frá andláti ekkju hans, Ásthildar K. Björnsdóttur, en við lát hennar bárust mér í hendur margvísleg gögn úr búi þeirra. Þar á meðal voru ýmis hand- og vélrit að ljóðum Steins, bækur úr eigu hans, örfá bréf og ýmsir persónulegir munir. Markverðast þessara gagna er vélritað kvæðasafn í fallegu bandi með 10 ljóðum eftir Stein, myndskreytt af Þorvaldi Skúlasyni. Bókin ber heitið Dvalið hjá djúpu vatni og hefur verið talin frumgerð Tímans og vatnsins. Hún hefur þó aldrei verið gefin út svo að þetta er eina eintakið, sjálf frumgögnin innbundin og árituð til Ásthildar frá Ragnari í Smára á greftrunardegi Steins. Þá kom skemmtilega á óvart lítil vasabók eða almanak frá árinu 1946 þar sem Steinn hefur hripað með blýanti þrjú erindi úr síðasta ljóði Tímans og vatnsins. Bæði orðavali og röð ljóðlína hefur verið breytt í endanlegri gerð.

Þetta kveikti mér löngun til skoða ljóðin í Tímanum og vatninu í ljósi þess sem ég varð vísari og horfa um leið til lífs Steins á þessum tíma. Á þeim árum, sem verkið var í mótun, gekk Steinn í gegnum stormasamt tímabil í lífi sínu. Þau ljóð, ásamt öðrum ljóðum birtum og óbirtum sem Steinn orti á þessu sama tímabili, vitna um mikil innri átök.

Tíminn og vatnið er til í tveimur gerðum og fyrri gerðin, alls þrettán ljóð, kom út nálægt áramótum 1948–1949 í kjölfar nokkurra ára lægðar á skáldskaparferli Steins. Sjö árum síðar voru ljóðin orðin tuttugu og eitt og birtust í ljóðasafninu Ferð án fyrirheits 1956. Formgerðin breytist nokkuð milli þessara tveggja gerða og heildarmyndin skýrist. Öll bygging verksins styður þá kenningu að það endurspegli erfiða ferð einstaklings frá sársauka og örvæntingu til friðar og jafnvægis. Þannig fæst ákveðin heildarsýn á verkið. Ljóðin sem Steinn bætti inn í verkið í lokagerð og önnur sem hann færði til innan þessara tveggja gerða styðja hana einnig. Hér er því haldið fram að með 6. ljóði fyrri gerðar og því 14. í lokagerð verði hvörf í verkinu. Ljóðmyndirnar á undan hvörfunum sýna átök, einmanaleika og söknuð, en á eftir hvörfum er eins og risið sé upp til nýs lífs og jafnvægi er yfir ljóðmyndunum.

Lífsbarátta og samtími

Frá tveggja ára aldri ólst Steinn upp hjá vandalausum við misjafnt atlæti. Foreldrar hans voru fluttir hreppaflutningi með börn sín ung vestur í Dali þar sem faðir hans átti sveitfesti. Að auki veiktist hann ungur, líkast til af lömunarveiki, og var önnur hönd hans visin og gagnslítil upp frá því. Það blés því ekki byrlega þegar hann kom snauður af veraldargæðum til Reykjavíkur um 1930 og gat lítt stundað líkamlega vinnu. Hann var ekki mikils metinn af samborgurum sínum og fann mjög til þess. Hann brynjaði sig gjarnan með háði og faldi þannig sársaukann.

Jón Þórarinsson varpar ljósi á aðstæður Steins á þessum árum og fjallar um leið um líðan þeirra ungu manna sem komu af landsbyggðinni og voru að fóta sig í hörðu samfélagi borgarinnar:

Uppi á háalofti í húsi einu við Ingólfsstræti bjuggu þrjár prestsdætur að norðan, Ásthildur Björnsdóttir bekkjarsystir mín úr Menntaskólanum á Akureyri sem síðar varð kona Steins og systur hennar. Íbúð þeirra köllum við „Skjólið“. „Þar var hlýtt athvarf og þangað komu oft fáeinir bekkjarbræður Ásthildar. Og þar kynntist ég Steini, ekki aðeins skáldinu sem einatt faldi viðkvæmni sína og sársauka bak við nokkuð kaldranalegt orðalag, heldur einnig manninum ógrímuklæddum, því að þannig ræddust menn stundum við í Skjólinu. Það var langt frá því að skáldskapur Steins nyti almennrar viðurkenningar á þessum tíma, og víst fannst honum hann vanmetinn þótt ekki viki hann að því í ljóði nema í hálfkæringi.¹Jón Þórarinsson 1994:26.

Í ljóðinu Sjálfsmynd birtist hinn ógrímuklæddi maður eitt andartak:

Ég málaði andlit á vegg
í afskekktu húsi.
Það var andlit hins þreytta og sjúka
og einmana manns.
Og það horfði frá múrgráum veggnum,
út í mjólkurhvítt ljósið
eitt andartak.
Það var andlit mín sjálfs,
en þið sáuð það aldrei,
því ég málaði yfir það.

(Ljóð 1938:66)

Í verkum Steins er mikil samsvörun milli inntaks ljóðanna og lífsbaráttu hans sjálfs. Í fyrstu ljóðabókinni, Rauður loginn brann (1934), birtist ungt, reitt baráttuskáld, andsnúið heiminum. Bókin er, eins og nafnið gefur til kynna, innblásin rauðum loga þjóðfélagslegs byltingarhugar sem síðar hverfðist í hvítan, tærðan loga angistarinnar eins og Sveinn Skorri Höskuldsson kemst að orði í Ljóðarabbi.²Sveinn Skorri Höskuldsson 1989:92. Önnur bók Steins, Ljóð, kom út árið 1937 þar sem tilgangsleysi og einsemd einkenna mörg ljóðin. Næstar koma Spor í sandi (1940) og Ferð án fyrirheits (1942) þar sem spurningar um tilvistarleg rök lífsins verða enn áleitnari. Ætla má að sársaukinn í ljóðum Steins hafi ekki einungis átt rætur í erfiðum aðstæðum hans sjálfs. Hann var af þeirri kynslóð sem óx úr grasi og lifði í skugga tveggja heimsstyrjalda. Sjálfsagt má að einhverju leyti rekja þangað það vonleysi sem einkennir lífsviðhorf Steins. Slíkt vonleysi verður varla orðað betur en í ljóði hans Formáli á jörðu:

Út í veröld heimskunnar,
út í veröld ofbeldisins,
út í veröld dauðans
sendi ég hugsun mína
íklædda dularfullum,
óskiljanlegum
orðum.
[…]

(Kvæðasafn og greinar 1964:214)

Hverfum til áranna 1943–1944, þegar fyrstu ljóð Tímans og vatnsins eru að verða til. Sveinn Skorri segir „… að ljóðin í Tímanum og vatninu séu ávöxtur djarflegri glímu við eigin vandamál og tilverurök en kvæði skáldsins í eldri bókum“.³Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:155. Út frá því ætla ég að ganga og skyggnast örlítið inn í þetta tímabil í lífi Steins. Hann hafði, þegar hér var komið sögu, líklega beðið tvö skipbrot í ástarmálum ef marka má þær heimildir sem ég hef undir höndum. Ásthildur og Steinn höfðu verið í föstu sambandi á árunum 1938–1940. Þau höfðu ólíkan bakgrunn og höfðu búið við ólíkt atlæti í uppvextinum. Ásthildur var prestsdóttir norðan úr Húnavatnssýslu. Þegar hún kom ung til Reykjavíkur hafði hún lokið stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Akureyri og settist svo einn vetur í Háskóla Íslands. Steinn var bókhneigður frá barnæsku og þráði að ganga menntaveginn en aðstæður hans leyfðu ekki slíkt. Hann fór einn vetur að Núpi í Dýrafirði en átti ekki kost á frekara námi.

Steinn var níu árum eldri en Ásthildur. Harðræðið hafði mótað hann og eftir að hann kom til Reykjavíkur hafði hann oft ekkert húsaskjól og þurfti að leita ásjár vina eða kunningja. Að auki var hann talsvert drykkfelldur þótt Ásthildur hafi ætíð gert lítið úr slíkum orðrómi og sagt hann orðum aukinn. Hann hefur því tæpast þótt álitlegt mannsefni á viðsjárverðum tímum. Gegn eigin tilfinningum fór Ásthildur að ráðum föður síns og annarra ættingja og sleit sambandi við Stein.⁴Þorbjörg Björnsdóttir, munnleg heimild. Hún virðist þó aldrei hafa fyrirgefið að fullu, hvorki sjálfri sér né öðrum, þennan aðskilnað. Í blaðaviðtali við Elísabetu Jökulsdóttur segir hún:

Nei, ég er ekki sátt við að hafa látið aðra hafa áhrif á mig, fyrst þegar við Steinn kynntumst þannig að samband okkar rofnaði um skeið. Hvort það hefði breytt einhverju? Ég held að okkur hefði liðið betur. Það misheppnaðist að eignast barn en það varð að taka því. Ég sé frekar eftir hinu hvað ég var áhrifagjörn þarna fyrst. En það var svo margt erfitt í þessu. Fátæktin var svo mikil. Steinn gat ekki unnið líkamlega vinnu með góðu móti og hann var líka slíkur andans maður að líkamleg vinna höfðaði aldrei til hans.⁵Elísabet Jökulsdóttir 1990:67.

Mér varð ljóst, er ég fór að afla upplýsinga um þessi ár í lífi þeirra, að eitthvað hefur verið látið liggja í þagnargildi sem ef til vill hefur haft meiri áhrif á líf þeirra en almennt er vitað. Frá barnæsku hafði ég óljósa vitneskju um að Ásthildur hefði ung misst fóstur og erfiðleikar og sorg fylgt í kjölfarið. Reyndar gefur hún það í skyn í orðunum hér á undan. Þá má einnig skilja af orðum hennar að samband þeirra Steins hafi rofnað í þetta eina skipti og þá fyrir tilstuðlan annarra. Í hug mér tengdust saman aðskilnaðurinn og fósturlátið en dæmið gekk ekki upp þegar ég sá að þau skildu að skiptum svo snemma, en fósturlátið átti sér stað nokkrum árum síðar. Er ég fór að leita skýringa á þessari tímaskekkju komst ég að raun um að Ásthildur gerir þarna tvo atburði að einum.

Skömmu eftir að þau Steinn skildu að skiptum kynntist hann myndlistarkonunum Nínu Tryggvadóttur og Louisu Matthíasdóttur er hann fór að sitja fyrir hjá þeim stallsystrum. Ekki er ljóst hve mikil alvara var í ástarsambandi Steins og Louisu. Ef marka má þær heimildir sem Gylfi Gröndal byggir á var Steinn mjög hrifinn af Louisu og ætlaði að fara á eftir henni til Ameríku 1942, en var neitað um vegabréfsáritun. Sögusagnir voru um að faðir Louisu hefði jafnvel haft þar einhver áhrif.⁶Gylfi Gröndal 2000:318. Kannski hefur samband þeirra aldrei átt tilvist utan draumsins. Hvernig sem það hefur verið er ljóst að viðhorfin í samfélaginu voru Steini ekki hliðholl og hægt að gera sér í hugarlund að undan hafi sviðið. Honum virðist hafnað í báðum tilvikum vegna almennt neikvæðra viðhorfa gagnvart honum.

Steinn og Ásthildur hafa þó ekki verið aðskilin mjög lengi því hún varð ófrísk eftir hann á haustdögum 1943, eftir því sem næst verður komist. Hann virðist þá ekki tilbúinn til slíkrar ábyrgðar og eflaust ekki búinn að fyrirgefa henni fyrri höfnun. Þau skildu því aftur að skiptum og í þetta sinn án afskipta annarra.⁷Ingibjörg Ólafsdóttir, munnleg heimild. Í þrengingum sínum leitaði Ásthildur á náðir gamals vinar og vonbiðils norðan úr landi sem trúlofaðist henni og ætlaði að ganga barninu í föðurstað. Geta má nærri að það hafi ekki síður verið Steini erfið lífsreynsla er Ásthildur flúði á náðir annars manns sem ætlaði að taka að sér skyldur hans. Hún var komin talsvert langt á leið er henni leystist höfn, snemma árs 1944. Fljótlega eftir það sleit hún trúlofuninni.⁸Ólafur Ólafsson / Þorbjörg Björnsdóttir, munnlegar heimildir.

Þessir atburðir gerast á sköpunarárum Tímans og vatnsins og hafa án efa haft áhrif bæði á Stein sjálfan og verk hans. Líklega var hann að reyna í fyrsta sinn, að gerðar væru skilyrðislausa kröfur til hans um ábyrgð og skyldur sem ekki yrðu um flúnar. Slíkt hefur án efa hentað Steini illa. Skýrt dæmi um líðan hans á þessum árum er ljóð sem hann birti ekki sjálfur í ljóðabókum sínum, en birtist fyrst í Ljóðasafni 1991 undir heitinu „Augu mín“. Þar falla bæði bragform og minni að ljóðum Tímans og vatnsins og „fjall tímans í framréttri hendi“ kallast á við fjallið sem höndin sprengir í 14. ljóði verksins:

Augu mín týndust í hafið
og hafið rann burt
yfir hendur mínar.

Upp af svefnþungum gróðri
saltsins og dimmunnar
stígur þung angan
hins óskiljanlega.

Eins og fleygmyndaður veggur
rís fjall tímans
upp af flötum lófa mínum.

Á botni djúpsins
stend ég blindur og einn
með fjall tímans
í framréttri hendi.

(Ljóðasafn 1993:277)

Víst er að á þeim árum sem Steinn var að yrkja ljóðin í Tímanum og vatninu hafði hann beðið tilfinningalegt skipbrot og í kjölfarið lent í djúpum sálarlegum öldudal:

Var það ekki svo um alla þá, sem eitthvað gáfu verulegt, að þeir urðu að heimta það úr djúpum, fæða það með þraut, vinna það úr lífstrega? Guldu þeir ekki þann unað, sem þeir veittu öðrum, við mikilli, oft hulinni raun? Voru ekki leiftrin, sem frá verkum þeirra stafar, að jafnaði sótt langt inn í myrkur? Þeir einir fundu perlur, sem köfuðu til botns.⁹Sigurbjörn Einarsson 1958.

Þessi samlíking séra Sigurbjörns Einarssonar við Jobsbók, sem hann talaði út frá við kistu Steins, á vel við um það tímabil í lífi Steins sem hér er til umfjöllunar. Án efa er kveikjan að ljóðunum í Tímanum og vatninu sótt í myrk djúp sálarlegrar örvæntingar.

Tilvistarvandi og erlend áhrif

Ýmsir hafa velt fyrir sér hvort tilvistarheimspeki Steins hafi verið heimatilbúin eða lærð. Engan þarf að undra þótt hugmyndir módernismans hafi fallið vel að lífssýn Steins því aðstæður hans voru slíkar frá blautu barnsbeini. Hann féll strax í æsku illa að þeim skyldum sem honum voru ætlaðar og fátækt og einsemd voru förunautar hans mest allt lífið. Steinn fór utan til Danmerkur og Svíþjóðar í stríðslok 1945. Á þeim tíma var módernisminn í ljóðagerð að ná fótfestu á Norðurlöndum og má kenna margvíslegra áhrifa frá honum í Tímanum og vatninu. Til dæmis hefur hið óræða form módernismans vafalaust hentað vel til að tjá innstu tilfinningar án þess að opinbera þær með augljósum hætti.

Ýmsar bækur úr búi Steins vitna um áhugasvið hans á þeim árum sem hann er að vinna að Tímanum og vatninu. Má þar nefna bækur eftir James Joyce, en Steinn hefur átt Ulysses í útgáfu frá 1934 á ensku og einnig sænska þýðingu frá 1946. Ýmsar listaverkabækur með list módernískra myndlistarmanna voru einnig meðal bóka úr eigu hans. Þar var einnig Bókin um veginn eftir Lao-tse, en mér er ekki örgrannt um að áhrifa gæti víða frá henni í Tímanum og vatninu. Þá hefur hann átt The Philosophy of Existence eftir Gabriel Marcel frá 1948, þar sem fjallað er um hugmyndir Jean-Paul Sartre og fleiri tilvistarspekinga um ábyrgð og frelsi einstaklingsins í guðlausri veröld. Einnig hefur hann átt sænska þýðingu bókarinnar L’existentialisme est un humanisme eftir Sartre frá 1946.

Þessar bækur benda til þess að Steinn hafi verið að kynna sér Sartre á þessum árum. Ingi Bogi Bogason ber saman ýmsa þætti hjá Steini og Sartre:

Steinn dregur upp svipaða mynd af manninum: einangruðum í athöfnum sínum og ábyrgð. Ólíkt með þeim Sartre er að maðurinn hjá Steini er þolandi í spilverki sem hann ekki skilur. Sartre gerir hins vegar þá kröfu að hinn frjálsi maður sýni ábyrgð og takist af einurð á við tilveru sína.¹⁰Ingi Bogi Bogason 1986:114.

Segja má að bæði líf Steins og ljóð hafi að ýmsu leyti endurspeglað flótta frá því að takast á við hlutverk mannsins. Því eiga þessi orð Inga Boga vissulega við um fyrri ljóð Steins en með Tímanum og vatninu verður breyting á. Átökin þar eiga sér stað í eigin vitund ljóðmælanda og lausnir ef einhverjar eru felast í úrvinnslu hans sjálfs. Hann birtist ekki sem þolandi lengur heldur beinir sjónum lesanda strax í fyrsta erindinu inn í vitund sína þar sem maðurinn stendur einn andspænis sjálfum sér og leitar jafnvægis. Ábyrgð og úrlausnir eru hans. Í einu handriti úr fórum Steins sést að á ákveðnu vinnslustigi Tímans og vatnsins mátaði hann nafnið 13 jafnvægisæfingar á ljóðaflokkinn. Það er því augljóst að átökin í Tímanum og vatninu snúast um innri baráttu, sjálfa spurninguna um það að vera maður.

Margir Íslendingar voru í Stokkhólmi á þeim tíma sem Steinn dvaldi þar. Þeirra á meðal voru Magnús Ásgeirsson vinur Steins, Hannes Sigfússon og Jón úr Vör. Jón leigði herbergi hjá Bergi Pálssyni góðvini Steins. Íbúð Bergs varð þarna vettvangur íslenskra skálda.¹¹Sbr. Gylfa Gröndal 2001:43–44. Ragnar í Smára kostaði ferð Steins og hélt honum uppi gegn loforði um að hann skilaði af sér ljóðabók. Skáldgyðjan virðist þó ekki hafa verið með í för og Steini varð lítið úr verki.

Margt er til marks um að T.S. Eliot hafi verið í miklum metum hjá Steini enda talinn eitt áhrifamesta skáld módernismans á 20. öld.¹²Eysteinn Þorvaldsson 1980:36. Steinn virðist hafa lagt sig fram um að skilja hann til hlítar ef marka má þær heimildir sem til eru. Eliot glímdi á tímabili við svipað framtaksleysi og Steinn sem hann kallaði viljadoða (aboulie) og lýsti sér í missi viljaþreks og getu til að taka ákvarðanir. Hann þurfti á aðstoð geðlæknis að halda til að brjótast úr þeirri deyfð.¹³Sverrir Hólmarsson 1990:75. Ef til vill býr svipað að baki hjá Steini er hann segir:

Og líf mitt stóð kyrrt
eins og kringlótt smámynt,
sem er reist upp á rönd.

(Ferð án fyrirheits 1956:196)

Steini hreifst mjög af The Waste Land eftir T.S. Eliot og að sögn vinar hans, Bergs Pálssonar, lærði hann utan að hendingar úr því á sænsku og fór gjarnan með þær.¹⁴Gylfi Gröndal 2001:54. Þetta kvæði Eliots, sem Steinn sjálfur kallaði í viðtali „guðspjall 20. aldarinnar“,¹⁵Steinn Steinarr 1964:32. var umdeilt og hafa túlkanir þess verið margvíslegar, eins og Sverrir Hólmarsson bendir á: „Lengi vel tíðkaðist mest að túlka það sem napra krufningu á sjúkri samtíð en í seinni tíð hafa margir hallast að því að lesa það sem persónulega tjáningu manns sem er staddur í sálar- og trúarkreppu.“¹⁶Sverrir Hólmarsson 1990:76. Ef til vill hefur Steinn fundið líðan sinni farveg í þessu ljóði og það hefur jafnvel orðið honum hvatning til dáða. Eliot leit á sál og líkama sem ósættanlegar andstæður og þráði að frelsa sálina úr viðjuni líkamans. Það ef athyglisvert að skoða samsvörun í lífi þessara tveggja skálda því báðir virðast hafa haft víðara skynsvið en almennt þekkist og er kannski forsenda skáldskapargáfunnar. Sverrir Hólmarsson segir um Eliot:

Þar var fyrst sjálfur tíminn, sem hélt honum föngnum og olli hrörnun og rotnun alls sem lifði. Hann þráði að losna úr fjötrum tímans og að endingu varð hann fyrir uppljómun dag einn í Boston, árið 1910. Hann var á gangi um göturnar þegar honum fannst þær skyndi lega skreppa saman og leysast upp og um leið hurfu honum allar hvunndagsáhyggjur, bæði út af fortíð og framtíð, og hann var umlukinn mikilli þögn. Um þessa reynslu orti hann ljóðið Þögn, sem hann birti aldrei, en að samskonar uppljómun leitaði hann æ síðan.¹⁷Sverrir Hólmarsson 1990:65.

Tíminn var Eliot umhugsunarefni rétt eins og Steini en í Tímanum og vatninu má að mínum dómi sjá svipaða frelsun sálarinnar og hjá Eliot. Tími og rúm eru grundvallarform allrar mannlegrar skynjunar. Líklega er leit, bæði Steins og Eliots, fólgin í því að brjótast undan svo þröngri sýn. Báðir vilja ná út fyrir mörk tíma og rúms.

Þótt margt sé til marks um hrifningu Steins á ljóðum Eliots er þó ekki um mikinn sýnilegan skyldleika að ræða milli Tímans og vatnsins og The Waste Land. Þó eru til í Landsbókasafni handrit úr fórum Steins þar sem fram koma hugmyndir að nafngiftum kvæðanna í Tímanum og vatninu sem eru tengdar helgiog goðsögnum. Sveinn Skorri Höskuldsson hefur sýnt fram á að þessi heiti eiga sér flest fyrirmyndir í The Waste Land.¹⁸Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:187. Steinn hvarf þó frá þessum heitum. Þótt ljóð þessara tveggja skálda séu ólík gætu uppsprettur þeirra verið af svipuðum toga. Steinn átti ekki sömu trúarvissu og Eliot því sá sem leitar guðs grípur gjarnan í tómt hjá Steini. Í Tímanum og vatninu tel ég þó að það viðhorf breytist einnig.

Annar ljóðaflokkur Eliots, Four Quartets, er ekki síður athyglisverður í samanburði við Tímann og vatnið. Þótt ég hafi ekki fundið neinar vísbendingar um að Steinn hafi haft það kvæði undir höndum má heita næsta víst að hann hafi lesið það sem út kom eftir Eliot á þeim tíma sem hann hreifst mest af skáldskap hans. Þessi ljóðabók Eliots kom út 1943 ¹⁹Eliot 1952. Fyrsta ljóðið í þessum flokki, „Burnt Norton“, kom út nokkrum árum fyrr, 1936. og margt kallast þar á við Tímann og vatnið eins og vitundin, tíminn og eilífðin. Þá er í þessu ljóði Eliots unnið með frumefnin fjögur, jörð, eld, vatn og loft, eða höfuðskepnurnar sem eru undirstaða alls lífs samkvæmt forngrískum kenningum. Heimssýn Eliots er ekki mjög björt í þessu kvæði en hann eygir þó eins og áður von í trúnni á kristindóminn. Í fyrirlestri sem Heimir Pálsson hélt á rannsóknaræfingu Félags íslenskra fræða í upphafi 9. áratugar 20. aldar og hann nefndi Tíminn og vatnið — tilraun til draumaráðningar, lék hann sér með hugmyndir um að lykilhugtök í Tímanum og vatninu væru höfuðskepnurnar, jörð, eldur, vatn og ef til vill loft. Aðalpersónurnar, þú og ég, tilheyrðu hvor sínu frumefninu, þ.e. eldinum og vatninu, og sorgin fælist í því að þessi öfl væru ósættanleg. Samt skapist að lokum einhvers konar jafnvægi milli persónanna þótt þær nái ekki saman.²⁰Heimir Pálsson samkv. tölvupósti til höfundar greinarinnar. Eitt þeirra ljóða, sem Steinn birti aldrei sjálfur en er fyrst birt í Ljóðasafninu 1991 og nefnt þar Draumurinn, minnir um margt á Four Quartets Eliots. Þar takast á sömu minni:

Draumurinn,
eldurinn,
vatnið.

Og eldurinn logar í vatninu
og vatnið horfir á eldinn
kolbláum augum.

Og hinn hvíti vagn draumsins
nemur skyndilega staðar
á þríhveldri brú vatnsins.

Og vatnið lyftir eldinum
eins og glórauðum blómvendi
og réttir draumnum.

(Ljóðasafn 1993:278)

Ljóð þetta er, ásamt fleiri ljóðum úr fórum Steins, til á vélrituðu blaði án upphafsstafa og greinarmerkja, rétt eins og ljóðin í frumgerð Tímans og vatnsins. Svo virðist því að Steinn hafi jafnvel á einhverju stigi ætlað því sess í verkinu. Ég tek hér síðustu ljóðlínur í Four Quartets sem óneitanlega benda til skyldleika þessara tveggja ljóða:

Quick now, here, now, always —
A condition of complete simplicity
(Costing not less than everything)
And all shall be well and
All manner of thing shall be well
When the tongues of flame are in-folded
Into the crowned knot of fire
And the fire and the rose are one.

(Four Quartets 1952:44)

Í báðum þessum ljóðum sameinast eldurinn og blómið. Glóðin í ljóði Eliots hefur tekið á sig form rósarinnar og þessir ólíku kraftar eru orðnir eitt. Steinn notar aftur á móti líkingu í sínu ljóði, sem er eitt sterkasta einkenni á ljóðagerð hans. Með því að láta vatnið lyfta eldinum eins og glórauðum blómvendi sameinast eldurinn og blómið og draumurinn tekur við. Ef til vill hefur Steini fundist skyldleiki þessara tveggja kvæða of augljós og þess vegna aldrei birt þetta ljóð. Fleira gæti þó hafa valdið því að honum hafi ekki fundist það eiga heima í verkinu. Má þar nefna að lausn Tímans og vatnsins felst ekki í sameiningu þessara afla, heldur virðist ljóðmælandi þar sætta sig við að þessi öfl verði ekki sameinuð.

Hverfulleiki lífsins, náttúrunnar og allra hluta er áleitið yrkisefni hjá Eliot. Öll lögmál lúta ákveðinni hringrás, rísa og hníga og byrja að nýju:

What we call the beginning is often the end
And to make an end is to make a beginning.

(Four Quartets 1952:42)

Í Tímanum og vatninu má einnig greina vissa hringrás, því þegar komið er á leiðarenda hefst nýtt upphaf. Allt lýtur þessu sama lögmáli.

Í eftirmála að útgáfu Tímans og vatnsins frá 1974 segir Kristján Karlsson:

Mér finnst líklegt, að á bak við hvert kvæði í Tímanum og vatninu, nema ef til vill fyrsta kvæðið, sem er heimspekilegur formáli, liggi heimild eða endurminning, sem skáldið umbreytir í draumsýnir í samræmi við skáld skaparkenningar um hugmyndatengsl, skynhverfingu og ímyndir frelsaðrar undirvitundar, þangað til fyrirmyndirnar hætta að skipta máli. Lengst í fjarska að baki alls flokksins hillir undir „Lýsingar“ Rimbauds. En miklu nær stendur allur sá rómantískur táknskáldskapur, þar sem vatnið kemur við sögu, ýmist sem tákn um forvitund vora og undirvitund eða frumheim lífsins og afturhvarf til hans. Og á stöku stað rís upp þversögnin sem höfuðskepna laus allra mála.²¹Kristján Karlsson 1974, án blaðsíðutals.

Hér tæpir Kristján á mörgu án þess að útskýra það nánar. Hann bendir á hringrás rómantísks táknsæis þar sem vatnið er tákn forvitundar sem lýtur þessu sama lögmáli. Hugmyndir Kristjáns vekja upp spurningar um frumheim lífsins og frelsaða undirvitund. Sú þróun sem ljóðmælandi Tímans og vatnsins fer í gegnum leiðir einmitt að slíkri lausn. Skýrt dæmi þess er í 16. ljóði er Steinn segir: „og þögn mín breyttist í þungan samhljóm einskis og alls.“ Þarna er skáldið líklega komið nærri hugsun rómantískrar náttúruheimspeki sem byggði að hluta tl á platónskri tvíhyggju og taldi efnisheiminn dauft endurskin æðri veruleika sem sérhver maður skapaði með skynjun sinni. Annað einkenni rómantísks skáldskapar var einingarþráin eða sú viðleitni að sætta andstæður efnis og anda.²²Páll Valsson 1996:264. Sú upplifun sem Steinn lýsir í þessum ljóðlínum er nær því að vera lýsing á reynslu einstaklings sem nær einhvers konar hugljómun og sameinast æðri vitund svo jafnvægi skapast.

Í ljóðum Steins er fleira sem minnir á rómantískan skáldskap. Ég nefni sem dæmi sýn hans á náttúruna sem er nánast eins og hluti af honum sjálfum. Hann skynjar hana ekki sem ógnvekjandi eða óskiljanlega eins og módernistarnir gerðu gjarnan heldur sækir hann til náttúrunnar táknheim tilfinninga sinna. Steinn verður því líklega seint eyrnamerktur einni hugmyndastefnu, enda fæddur á mörkum þeirra tíma er heimsmyndin öll tekur miklum stakkaskiptum.

Er Steinn kom heim frá Svíþjóð í mars 1946 bjó Ásthildur ein að Lækjargötu 6. Hann flutti til hennar skömmu síðar og hún virðist eftir það gera honum allt til hæfis. Eftir heimkomuna leitaði Steinn til vinar síns Þorvalds Skúlasonar og bað hann að myndskreyta fyrir sig tíu ljóð sem koma áttu út í ljóðabók undir heitinu Dvalið hjá djúpu vatni. Þorvaldur varð við þessari bón hans, en bókin komst þó aldrei á prent því Ragnar í Smára taldi hana verða of dýra til útgáfu vegna myndanna. „Ef til vill hefur hinum örláta forleggjara ofboðið hve afköst skáldsins voru lítil eftir langan tíma erlendis og háar peningagreiðslur: aðeins tíu smáljóð sem nálega öll höfðu birst áður í blöðum og tímaritum.²³Gylfi Gröndal 2001:88. Þá vitnar Gylfi Gröndal í Magnús Á. Árnason og segir hann hafa spurt Stein um þetta leyti hvort hann og Ragnar í Smára væru orðnir ósáttir og Steinn hafi svarað: „Ja, hann hefur ef til vill ástæðu til þess, hann er nefnilega búinn að borga mér þrisvar sinnum fyrir næstu bók — sem ég er enn ekki farinn að skrifa!“²⁴Gylfi Gröndal 2001:88. Hér ber allt að sama brunni, skáldið glímdi á þessum árum við einhvers konar viljadoða og náði ekki flugi í ljóðlistinni. Þótt Steini hafi ekki orðið mikið úr verki í Svíþjóð virðist ferð hans þó ekki hafa verið til einskis. Þarna var hann í hringiðu bókmenntaumræðunnar. Eftir þessa ferð er vitað að hann las erlend rit sér að gagni bæði á ensku og norðurlandamálum.²⁵Að sögn mágkonu Steins, Þorbjargar Björnsdóttur, las Steinn bæði ensku og norðurlandamál er hún var samtímis honum í London árið 1947. Þau fóru saman á söfn þennan tíma og hún segir Stein hafa þýtt fyrirhafnarlaust allar skýringar við listaverk safnanna.

Árið 1947 fór Steinn til London og Parísar og þá virðist Ásthildur hafa kostað ferð hans. Því til staðfestingar er bréf úr fórum hennar sem hún skrifaði Steini 20. febrúar 1947:

Mikið finnst mér óhugnanlegt að vita af þér í þessum kulda og myrkri, þarna í London. Ég vildi óska að þú værir kominn heim. Nú get ég víst fengið gjaldeyrisleyfi fyrir þig um mánaðarmótin. Þú lætur mig svo vita þegar þú ferð frá London og þá sendi ég peningana. Þú mátt ekki gleyma mér alveg þó þú farir til Parísar. Gerðu það ekki ástin mín og vertu ekki lengur í burtu en þú sagðir þegar þú skrifaðir mér. Mér finnst þú þegar vera búinn að vera heilan mannsaldur.²⁶Ásthildur K. Björnsdótt ir 1947: sendibréf.

Mikil breyting varð bæði á lífi Steins og listsköpun eftir að hann fór að búa með Ásthildi. Hann fór líklega um það leyti að vinna að Tímanum og vatninu af markvissri alvöru. Þau gengu í hjónaband í júní 1948 og eftir það sest hann nánast í helgan stein. Segja má því að Tíminn og vatnið marki tímamót bæði í einkalífi Steins og ljóðagerð. Sú bók er síðasta sjálfstæða ljóðabókin sem Steinn gaf út. Eftir það kom aðeins út ein bók sem hann sjálfur fylgdi eftir til útgáfu, þ.e. ljóðasafnið Ferð án fyrirheits þar sem lokagerð Tímans og vatnsins birtist árið 1956.

Bygging verksins og burðarstoðir

Fátt er vitað með vissu um það hvenær ljóðin í Tímanum og vatninu voru ort en Sveinn Skorri Höskuldsson gerir skilmerkilega grein fyrir því hvenær þau birtust fyrst á prenti sem, eins og hann segir, er eina örugga viðmiðið varðandi aldur þeirra. Þau birtust flest fyrst á prenti á árunum 1944–1948.²⁷Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:157–158.

Í fyrri gerð Tímans og vatnsins (1948–1949) birtir Steinn 13 ljóð og eru fimm þeirra þau sömu og áttu að birtast í frumgerðinni Dvalið hjá djúpu vatni (1947). Yfirbragð verksins hefur breyst mjög frá þessari frumgerð. Í lokagerðinni (1956) eru ljóðin orðin 21 og hafa þá bæst við 8 ljóð, þar af þrjú þeirra sem áttu að birtast í frumgerðinni.

Sveinn Skorri Höskuldsson hefur rannsakað þau ljóð Steins sem birtust í ýmsum tímaritum á þessu tímabili. Mörg þeirra velur Steinn svo í Tímann og vatnið en önnur rötuðu ekki inn í verkið. Þá segir Sveinn Skorri: „Sú athugun, sem hér hefur verið gerð á lokaþætti sköpunarsögu Tímans og vatnsins virðist ekki benda til þess, að verkið hafi frá upphafi verið hugsað sem ein heild, heldur hafi heimur þess tekið á sig formgerð sína smátt og smátt.“²⁸Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:192. Þá segir hann að ef ljóðið hafi verið hugsað sem ein heild bylti skáldið formgerð þess gjörsamlega í 2. útgáfu.²⁹Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:194.

Af þeim fáu orðum sem Steinn sjálfur hefur látið falla um Tímann og vatnið, má kannski ráða svolítið í sköpunarsöguna þótt kaldhæðni hans geti reyndar hæglega villt manni sýn:

Tíminn og vatnið? Ég hef tekið eftir því, að Tíminn og vatnið er mjög misskilin eða réttara sagt óskilin bók. Upphaflega hugsaði ég mér þennan ljóðaflokk sem texta að ballett, ef hægt er að segja sem svo, í nánum tengslum við ákveðnar helgisagnir og þjóðsögur. Þetta virðist enginn hafa gert sér ljóst og sennilega ég ekki heldur. Í raun og veru gafst ég upp við þetta fyrirtæki í miðjum klíðum, og útkoman er þar af leiðandi dálítið öðruvísi en til var ætlazt.³⁰Steinn Steinarr 1964:362–363.

Þótt orð Steins séu hér sett fram í hálfkæringi, má vera að talsverður sannleikur felist í þeim. Í frumgerðinni er augljósast verið að tala til annarrar persónu. Þar er hún eða þú ljóðsins mjög áberandi og greinilega tilfinningalegur áhrifavaldur. Þessar andstæður, þú og ég, eru ekki eins afgerandi í Tímanum og vatninu. Flestir hafa talið ástina meginþema verksins. Vissulega kemur ástin við sögu og markar án efa þar einhver upphafsspor. Sé horft á gerðirnar þrjár, allt frá frumgerðinni til lokagerðar þá víkur ástarljóðasvipurinn, áherslur breytast og nýjar víddir koma inn. Segja má að þær tilfinningar sem lagt var upp með í frumgerðinni skipti stöðugt minna og minna máli.

Í stórum dráttum helst sama röð ljóðanna í báðum gerðum Tímans og vatnsins. Steinn færir nokkur ljóð til sem gefa vísbendingar um leit hans að ákveðinni heildarmynd.

Í frumgerðinni er bragformið mjög regluleg tersína eða þríhenda og ljóðmyndirnar lýsa söknuði og einsemd. Það er allsendis óvíst að Steinn hafi á þessum tíma verið að hugsa um heildstætt verk og jafnvel ólíklegt þar sem hann hafði birt flest ljóðin stök í ýmsum tímaritum áður en hann safnaði þeim saman til útgáfu. Í fyrri gerð Tímans og vatnsins er hrynjandi og rím víða orðið óreglulegra og baráttan harðari. Þá má greina djúpstæða þrá eftir einhverjum æðri sannindum. Í seinni gerð verksins verður röð kvæðanna markvissari og einkenni módernismans setja meiri svip á verkið. Í 9. ljóði þeirrar gerðar, sem ort var síðast allra ljóðanna, er bragformið orðið algjörlega óhefðbundið. Það ljóð birtist fyrst á prenti í Nýju Helgafelli 1956.³¹Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:157–158. Eins og Steinn segir sjálfur í orðunum hér á undan er verkið að breytast og þróast í höndum hans.

Hugum að orðum Steins er hann segir ljóðaflokkinn í heild vera upphaflega hugsaðan sem ballett, byggðan á goðog helgisögnum: „Jú, það var nú meiningin, hvað sem þú segir. Eitt kvæðið studdist t.d. við Veda-bækurnar, annað við sagnir um Parsival og Graal.“³²Steinn Steinarr 1964:352–35. Nú er vitað, af þeim vinnublöðum Steins sem varðveitt eru, að þetta er hverju orði sannara. Þá er vert að hafa í huga hvert þessar vísanir úr goðsögunum benda. Þær hafa áreiðanlega ekki verið valdar af handahófi. Þannig beinir goðsögnin um Parsival sjónum að hinum sönnu verðmætum og þeim erfiðu þolraunum sem riddarinn verður að ganga í gegnum til að komast að Graalkastala.

Gagnsæjum vængjum
flýgur vatnið til baka
gegn viðnámi sínu.

Hið rauðgula hnoða,
sem rennur á undan mér,
fylgir engri átt.

(Ferð án fyrirheits 1956:193)

Þetta ljóð er annað ljóð fyrri gerðar sem gæti bent til þess að þarna sé verið að leggja af stað í leit að einhverjum verðmætum sem erfitt muni reynast að finna. Fyrsta ljóð Tímans og vatnsins er eins konar leiðarvísir að þeim lindum sem okkur er ætlað að setjast við. Landslag ljóðsins er landslag hugans og táknmyndirnar vísa til innstu sálarfylgsna.

Sveinn Skorri hefur tekið saman yfirlit um mismunandi röð ljóða í þessum tveimur gerðum. Hann kemst að því að sex þeirra hafa sömu eða svipaða stöðu í báðum gerðum:

Við sjáum, að upphafs- og lokakvæðið skipa ein sama sess í báðum útgáfunum. Fjögur kvæði hafa sömu afstöðu innbyrðis í báðum útgáfum (3. og 4. verða 6. 0g 7.; 9. og 10. verða 16. og 17.). Þrjú kvæði færast framar (7., 11. og 12. verða 5., 12. og 15.) og þrjú aftar (5., 6. og 8. verða 10., 14. og 18). Upphafs- og lokakvæðið ásamt kvæðunum 6 og 7, 16 og 17, miðað við 2. útg., hafa sömu eða mjög svipaða stöðu í heildarformgerð verksins í báðum útgáfum. Það er ekki verkefni þessarar ritgerðar að gera grein fyrir því, að hve miklu leyti þau geti talizt merkingarbærar stoðir verksins, eða hvort þau hafa yfirleitt slíka stöðu í heimi Tímans og vatnsins.³³33 Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:194.

Flest þeirra ljóða, sem Sveinn Skorri telur jafnvel merkingarbærar stoðir verksins, eru án efa þýðingarmikil í byggingu verksins. Ég vil þó bæta einu ljóði við þetta burðarvirki. Það er 6. ljóð fyrri gerðar en hið 14. í þeirri síðari og í báðum gerðum er það 8. síðasta ljóð verksins. Það heldur mjög svipaðri stöðu í báðum gerðum og er eitt máttugasta ljóð verksins. Þar snýst þróunin í ljóðinu við er höndin, sem í ljóðum Steins hefur verið tákn vanmáttar hans, verður sterk og máttug og sprengir fjallið. Því má segja að það marki hvörf í verkinu.

Einnig má benda á, varðandi meintar máttarstoðir, að seinna ljóð síðari samstæðunnar eða ljóð númer 10 í fyrri gerð og 17 í þeirri seinni er ekki mjög efnislega sterkt ljóð innan verksins. A ftur á móti er ljóðið sem fært er yfir þessa samstæðu, eða 8. ljóð fyrri gerðar og það 18. í síðari gerð, mjög öflugt og þýðingarmikið. Því má spyrja sig hvort það hafi ekki frekar þá stöðu að tilheyra merkingarbærum máttarstoðum verksins.

Sveinn Skorri segir að eðlilegast virðist að líta á Tímann og vatnið sem úrval, er Steinn hafi gert úr kvæðum sínum frá tilteknu kveðskaparskeiði með ákveðin sjónarmið í huga.³⁴Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:192. Þessi orð má eflaust til sanns vegar færa, en ég vil þó taka sterkar til orða og halda því fram að val ljóðanna myndi nánast rökrétt samhengi og lýsi þroskaferli einstaklings frá djúpri örvæntingu til hugarkyrrðar. Hér verður farið yfir verkið og einkum lögð áhersla á þau ljóð sem áður eru nefnd sem burðarstoðir og einnig nokkur önnur sem greinilega brjóta blað á einhvern hátt. Líklega hefur verkið verið að þróast og þroskast í höndum Steins smátt og smátt og heildarhugsun þess að mótast allt til síðustu gerðar. Hér verður fyrst og fremst horft til þeirrar gerðar sem Steinn gekk sjálfur frá sem lokagerð verksins.

Áður var vikið að þeim atburðum í lífi Steins sem ef til vill voru undirrót þessa verks. Leitt hefur verið getum að því að sjálfsmynd hans hafi skaðast svo að eina færa leiðin hafi verið að rísa upp og skilgreina sig upp á nýtt. Sé horft á ljóðin í þessu ljósi má sjá þar ferð einstaklings úr myrkri og vonleysi til jafnvægis og uppstyttu eða jafnvel upprisu. Þetta tel ég vera þungamiðju í öllu verkinu. Hvíti liturinn í verkinu hefur orðið mörgum umhugsunarefni, einkum vegna þess að erfitt hefur reynst að sjá að hann hafi sömu eða svipaða merkingu frá upphafi til enda þess. Flestir hafa tengt hann dauðanum. Svavar Sigmundsson hefur skoðað liti í ljóðum Steins og bendir á að hvíti liturinn hafi fleiri en eina merkingu í Tímanum og vatninu.³⁵Svavar Sigmundsson 1965:39.

Hvíti liturinn varð Peter Carleton einnig umhugsunarefni í 8. ljóði fyrri gerðar. Þar túlkar hann „hina hvítu fregn“ sem gleðifregn sem byggð sé smám saman upp með litum í ljóðinu og því standist ekki að tala um „Dimmbláan skugga á hvítum vegg“ í fjórðu ljóðlínu fyrsta erindisins. Þetta skýrir hann með því að skáldið hafi hlaupið á sig.³⁶Carleton 1964:186.

Silja Aðalsteinsdóttir telur að með Tímanum og vatninu hverfi Steinn frá hefðbundinni notkun lita og liti sjálfur bæði hluti og hugtök. „Sérkennilegt við þá breytingu var að hvíti liturinn, litur hinnar visnu handar, kom í stað dökkri lita á sorg og dauða.“³⁷Silja Aðalsteinsdóttir 1981:37.

Breytt afstaða Steins til dauðans í þessum ljóðum gæti stafað af því að dauðinn er honum ekki lengur endanlegur heldur undanfari upprisu. Það er ekki þar með sagt að Steinn sé að snúa sér að trúarlegri lausn, heldur beinir hann sjónum inn í eigin vitund, sem er að rísa úr myrkri til ljóss. Sú upprisa er svipuð upprisu blómsins sem deyr en vex á ný af sömu rót að vori. Blómið er mjög sterkt tákn í verkinu og tengist tilfinningum ljóðmælanda. Fyrst er gengið yfir það, þá kemur hið hvíta blóm dauðans, næst stendur þroskað axið undir þáfjalli tímans þegar búið er að sprengja af sér fjötrana. Að lokum birtist það sem líking við hinar fjarlægu veraldir sem vaxa út úr langsvæfum líkamanum. Þetta ferli blómsins undirstrikar framvindu verksins.

Margar fyrstu ljóðmyndirnar lýsa því er tíminn hreinlega stöðvast og vanmáttur, angist og einsemd ráða hugsuninni, en eftir að höndin sprengir af sér þessa fjötra breytist stefnan og ljóðmælandi getur horfst í augu við liðna atburði og sæst við eigin tilfinningar. Ráða má svolítið í heildarhugsun ljóðsins með því að skoða þau ljóð sem Steinn færir til á milli gerðanna tveggja. Nefna má ljóð númer 7 í fyrri gerð sem fær sæti númer 5 í þeirri síðari og er flutt fram fyrir það ljóð sem markar hvörfin. Þar er gleðin dökkbrýnd og sorgin glitrandi og eiga ljóðmyndirnar því varla heima á eftir hvörfunum:

Vatn sem rennur
um rauðanótt
út í hyldjúpt haf.

Í dul þína risti
mín dökkbrýnda gleði
sinn ókunna upphafsstaf.

Og sorg mín glitraði
á grunnsævi þínu
eins og gult raf.

(Ferð án fyrirheits 1956:195)

Annað ljóð má nefna sem dæmi um að átakaljóðin séu færð fram fyrir hvörfin. Það er 11. ljóð í fyrri gerð sem verður númer 12 í Þeirri seinni. Silja Aðalsteinsdóttir gengur svo langt að telja þetta ljóð nánast lýsa heimsendi: „Í 12. ljóði sjáum við tættan og áttlausan villuheim þar sem ekkert er sem sýnist, dagarnir eru nafnlausir, játunin er neikvæð, fjarlægðin nálæg.“³⁸Silja Aðalsteinsdóttir 1981:45.

Eins og blóðjárnaðir hestar
hverfa bláfextar hugsanir mínar
inn um bakdyr eilífðarinnar.

Eins og nýskotnir fuglar
falla nafnlausir dagar
yfir náttstað minn.

Eins og naglblá hönd
rís hin neikvæða játun
upp úr nálægð fjarlægðarinnar.

Meðan andlit mitt sefur
eins og óslokkið kalk
í auga fljótsins.

(Ferð án fyrirheits 1956:202)

Þarna sækja sárar hugsanir á og jafnvel sektarkennd og langt frá því að jafnvægi sé á hugsuninni. Sé horft til þeirrar heildarmyndar sem hér er dregin upp á ljóðið ekki heima á eftir þeim hvörfum sem talin eru verða með 14. ljóði seinni gerðar, enda færir Steinn það fram fyrir hvörfin.

13. ljóð síðari gerðar lýsir mikilli vanlíðan. Þetta ljóð fer næst á undan hvörfunum. Blátt regn hinna blævængjuðu daga fellur á brennheitt andlit. Strax í kjölfar þessa ljóðs eykst ljóðmælandanum afl til að snúa þróuninni við.

Aðeins eitt ljóð færir Steinn aftar í lokagerðinni og yfir seinni ljóðasamstæðuna í meintu burðarvirki verksins. Það er 8. ljóð fyrri gerðar og fær 18. sæti í þeirri seinni. Þetta ljóð er að mínum dómi þýðingarmikið í verkinu og bendir bæði merking ljóðsins og öll sköpunarsagan til þess:

Tveir dumbrauðir fiskar
í djúpu vatni.

Dimmblár skuggi
á hvítum vegg.

Fjólublátt ský
yfir fjallsins egg.

Yfir sofandi jörð
hef ég flutt hina hvítu fregn.

Og orð mín féllu
í ísblátt vatnið
eins og vornæturregn.

(Ferð án fyrirheits 1956:208)

Hver er hin hvíta fregn? Samkvæmt athugun Sveins Skorra Höskuldssonar gaf Steinn þessu ljóði á vinnslustigi nafnið Kristur í Emmaus og vísar þá í frásögn Biblíunnar af ferð lærisveinanna tveggja til Emmaus er Kristur birtist þeim, en augu þeirra voru haldin, svo að þeir þekktu hann ekki, og hann ávítaði þá fyrir að trúa ekki fregninni um upprisuna.³⁹Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:189.

Með þessa Biblíuvísun í huga skýrist þessi breytta afstaða til litarins er dauðinn fær nýja vídd og vísar til upprisu. Ljóðmælandi er í sömu sporum og Kristur er hann flytur hina hvítu fregn yfir sofandi jörð. Allir eru í fjötrum eigin reynsluheims og boðskapurinn nær því ekki eyrum annarra, eins og sannaðist best á þessu verki Steins. Standist sú heildartúlkun á Tímanum og vatninu sem hér er haldið fram á þetta ljóð tvímælalaust heima aftarlega í verkinu þegar jafnvægi hefur skapast. Þótt ljóðmælandi standi einn með þá fregn gefur hún lífi hans gildi.

Þetta 18. ljóð verksins er til í óvenju mörgum handog vélritum og segir Sveinn Skorri að sjá megi þar meira af sköpunarsögu verksins en flestra kvæða annarra.⁴⁰Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:180. Það segir kannski nokkuð um vægi ljóðsins í verkinu. Einnig sést af þeim mörgu útfærslum þess hvernig verkið breytist og þróast frá örvæntingu til jafnvægis. Ljóðið er til í nokkrum tilbrigðum sem varðveitt eru í Lbs. 769 og nefnist „Hersöngur“ í tveimur þeirra. Ein útgáfa þess er svona:

„Tveir dumbrauðir fiskar í djúpu vatni,
dimmblár skuggi á hvítum vegg.

Einn dag kem ég sjálfur og legg
mínu leiftrandi sverði
í gegnum þá fiska,
þann skugga,
þann vegg.“⁴¹Lbs. 769.

Fyrstu tvær ljóðlínurnar eru eins í lokagerð verksins en þær sem á eftir koma sýna gjörólíka mynd og segja meira um þróun verksins en mörg orð. Sársaukinn sem fyrst er lagt upp með leynir sér ekki í þessum ljóðlínum og sýnir talsvert aðra mynd en í lokagerð. Í ljósi þessa er því eðlilegt að Steinn hafi í upphafi ætlað því sess framar í verkinu.

Í 2. ljóði seinni gerðar er sársaukanum lýst á öllu duldari hátt en í hinu óbirta broti hér að ofan:

Sólin,
sólin var hjá mér,
eins og grannvaxin kona,
á gulum skóm.

Í tvítugu djúpi
svaf trú mín og ást
eins og tvílitt blóm.

Og sólin gekk
yfir grunlaust blómið
á gulum skóm.

(Ferð án fyrirheits 1956:192)

Þetta ljóð heitir „Sólskin“ í fyrstu prentun 1944 og einnig í öllum hand- og vélritum sem varðveitt eru. Það er til í tveimur handritum í Lbs. 770 og er annað handritið með örlítið aðra orðaröð í þriðja erindi. Í Lbs. 769 er vélritað eintak ljóðsins samhljóða frumprentun og annað þar sem orðnotkun hefur verið breytt í lokagerð. Það virðist að dómi Sveins Skorra vera elst þessara handrita og þar stendur „spratt trú mín og ást“ sem Steinn breytir svo í „svaf trú mín og ást“og „sólin gekk yfir gálaust blómið“ sem verður „sólin gekk yfir grunlaust blómið“ (leturbreyting mín). Þessar breytingar á orðnotkun gera ljóðmælanda ögn saklausari í grunleysi sínu í seinni gerðum í stað þess að hann birtist manni sem ákafur og óaðgætinn í þessari fyrstu gerð. Í upphafi ljóðsins er sólin verndandi afl þar sem trúin og ástin eiga sér griðastað en í lokaerindinu er hún orðin tillitslaus og gengur yfir blómið. Þetta ljóð gefur því vísbendingar um að troðið hafi verið á tilfinningum ljóðmælanda úr þeirri átt sem hann síst átti von.

Samkvæmt athugun Sveins Skorra Höskuldssonar birtist þetta ljóð fyrst á prenti í Tímariti Máls og menningar, 2. hefti árið 1944, eða stuttu eftir að þeir atburðir gerast milli Ásthildar og Steins sem fyrr voru taldir. Ljóðið var meðal þeirra sem áttu að birtast í Dvalið hjá djúpu vatni. Það er þó athyglisvert að Steinn birtir það ekki í fyrri útgáfu Tímans og vatnsins sem út kom á sjálfu giftingarári þeirra. Tíminn og vatnið kom þá út í 200 tölusettum eintökum. Steinn færði Ásthildi fyrsta eintakið að gjöf og áritaði „Til konunnar minnar elskulegu frá höfundi Steini Steinarr“.

Í lokagerð Tímans og vatnsins setur Steinn þetta ljóð í annað sæti ljóðabálksins, sem gæti bent til þess að ljóðið marki einhver upphafsspor í verkinu. Í Dvalið hjá djúpu vatni er þetta 3. ljóð bókarinnar, þótt röð ljóðanna þar sé vart að treysta.“⁴²Svo virðist sem mynd Þorvalds Skúlasonar við ljóðið „Hvítur hestur í tunglskini“ fylgi ekki réttu ljóði og myndin við ljóðið „Sólskin“ snýr öfugt.

Heildarmynd

Eins og áður sagði telur Sveinn Skorri tvær ljóðasamstæður, ásamt fyrsta og síðasta ljóði verksins, líklegar til að vera burðarstoðir verksins þar sem þessi ljóð hafa svipaða stöðu í báðum gerðum. Eftirfarandi ljóð tilheyrir fyrri samstæðunni og er númer 3 í fyrri gerð en 6 í þeirri seinni:

Ég var drúpandi höfuð,
ég var dimmblátt auga,
ég var hvít hönd.

Og líf mitt stóð kyrrt
eins og kringlótt smámynt,
sem er reist upp á rönd.

Og tíminn hvarf
eins og tár,
sem fellur á hvíta hönd.

(Ferð án fyrirheits 1956:196)

Tíminn stendur kyrr og hin hvíta hönd minnir á vanmáttinn. Augnablikið á meðan smámyntin rís upp á rönd skapar spennu og óvissu um framhaldið.

Seinna ljóð fyrri samstæðunnar er ljóð númer 4 í fyrri gerð og 7 í þeirri síðari. Á eftir andartaki óvissunar er lýst hruni tilverunnar í guðlausri veröld þar sem ekkert skjól er að finna. Guði er líkt við maurildi sem enginn fær höndlað:

Himinninn rignir mér
gagnsæjum teningum
yfir hrapandi jörð.

Dagseldur, ljós,
í kyrrstæðum ótta
gegnum engil hraðans,
eins og gler.

Sofa vængbláar hálfnætur
í þakskeggi mánans,
koma mannstjörnur,
koma stjarnmenn,
koma syfjuð vötn.

Kemur allt,
kemur ekkert,
gróið bylgjandi maurildum,
eins og guð.

Guð.

(Ferð án fyrirheits 1956:197)

Með þessu ljóði brotnar fyrst upp hið hefðbundna ljóðform, en tersínan er mjög regluleg fram að því. Í samræmi við formið verður inntak ljóðsins einnig óreglulegra, meiri ringulreið, meiri ótti, meiri átök. Maðurinn stendur einn með ógninni því guð er óhöndlanlegur. Þaðan er einskis að vænta. Á eftir þessu ljóði kemur svo hljóð minning. Ljóðformið er aftur orðið reglulegra en staðurinn ber með sér einhverja óvissu. Hann er kominn að óvæðum ósi, lengra verður ekki haldið á sömu braut:

Í nótt mun ég sofa
undir sjöstirndum himni
við hinn óvæða ós.

(Ferð án fyrirheits 1956:198)

Ljóð númer 9 er eitt þeirra sem bætt er við seinni gerðina og er ort síðast þeirra allra. Þar koma einkenni módernisma sterkt fram. Hrynjandin er óregluleg og lítið um ljóðstafi. Upphaf þess er svona:

Net til að veiða vindinn:

Flýjandi djúpfiski
hlaðið glæru ljósi
einskis.

Sólvængjuð hringvötn
búin holspeglum
fjórvíðra drauma.

Týnd spor
undir kvöldsnjó
efans.
[…]

(Ferð án fyrirheits 1956:199)

Ingi Bogi Bogason túlkar þetta ljóð í ritgerð sinni. Hann telur ljósið, netið og veiðarnar vísanir í Biblíuna og telur hið glæra ljós einskis beinast að sambandsleysinu við guð. Einsemd mannsins birtist í sporunum sem týnd séu undir kvöldsnjó efans. Undir þetta skal hér tekið. Niðurstöður Inga Boga eru síðan þær að Steinn sé í ljóðum sínum sinnulaus um guð. Hann telur Stein ekki guðsafneitara heldur guðleysingja og skáldskap hans guðlausan.⁴³Ingi Bogi Bogason 1986:106. Þetta tel ég hæpna fullyrðingu því þótt Steinn yrki ekki lofsöngva til guðs þá felst sorgin í skáldskap hans meðal annars í því að leitin að guði hefur engan árangur borið. Hann þráir í raun samband við guð en grípur í tómt er hann leitar hans. Hann á þó þessa þrá og getur því varla talist sinnulaus um guð.

Ljóð númer 6 í fyrri gerð og 14 í þeirri seinni tel ég tvímælalaust eina af máttarstoðum verksins. Það hefur mjög svipaða stöðu í báðum gerðum og markar hvörf í verkinu. Hugarfar ljóðmælanda tekur afgerandi stefnubreytingu frá sárum minningum, einsemd og uppnámi til innra jafnvægis og sátta. Neitunin í miðju ljóðsins gefur vísbendingar um að breyting sé í vændum:

Sólskinið,
stormurinn,
hafið.

Ég hef gengið í grænum sandinum
og grænn sandurinn
var allt í kring um mig
eins og haf í hafinu.

Nei.

Eins og margvængjaður fugl
flýgur hönd mín á brott
inn í fjallið.

Og hönd mín sökkur
eins og sprengja
djúpt inn í fjallið,
og sprengir fjallið.

(Ferð án fyrirheits 1956:204)

Þetta kvæði ber samkvæmt rannsókn Sveins Skorra Höskuldssonar nafnið „Fjallið og draumurinn“ í Lbs. 769. Fyrri hluti kvæðisins er einna líkastur draumi þar sem ljóðmælandi gengur í grænum sandi sem umlykur hann. Samt er einhver kraftur í upphafi ljóðsins þar sem sólskinið, stormurinn og hafið veita orku inn í verkið. Eftir neitunina í miðju ljóði er eins og hann eflist af þessum krafti og nái sjálfur undirtökum í lífi sínu. Þá verður höndin, sem fram til þessa hefur verið tákn vanmáttar og útskúfunar, sterk og brýtur af sér fjötrana. Eftir hvörfin virðist ljóðmælandi geta horfst í augu við eigin tilfinningar og séð þær í nýju ljósi án sársauka og reiði. Engin átök eru í ljóðinu eftir þetta. Næsta ljóð sýnir að kyrrð er komin á hugann og hægt að sættast við eigin tilfinningar:

Í sólhvítu ljósi
hinna síðhærðu daga
býr svipur þinn.

Eins og tálblátt regn
sé ég tár þín falla
yfir trega minn.

Og fjarlægð þín sefur
í faðmi mínum
fyrsta sinn.

(Ferð án fyrirheits 1956:205)

Þetta ljóð birtist fyrst á prenti 1945. Það hét Minning í Dvalið hjá djúpu vatni en Rigning í sólskini á próförk af kvæðaheitum Tímans og vatnsins. Í fyrri gerð Tímans og vatnsins er það númer 12 eða næstsíðasta ljóð bókarinnar. Þegar Steinn færir það framar í lokagerðinni fer það í 15. sæti eða næsta á eftir hvörfum verksins. Það er kannski gott dæmi um að verið sé að skapa breytta heildarmynd. Fjarlægð og nálægð mætast, átökum er að linna.

16. ljóð seinni gerðar sem er númer 9 í þeirri fyrri er fremra ljóð síðari samstæðunnar í meintu burðarvirki. Hér er lýst uppstyttunni eða upprisunni sem áður var nefnd:

Undir þáfjalli tímans,
stóð þögn mín
eins og þroskað ax.

Ég sá sólskinið koma gangandi
eftir gráhvítum veginum,
og hugsun mín gekk til móts við sólskinið,
og sólskinið teygði ljósgult höfuð sitt
yfir vatnsbláan vegg.

Ég sá myrkrið fljúga
eins og málmgerðan fugl
út úr moldbrúnum höndum mínum.

Og þögn mín breyttist
í þungan samhljóm
einskis og alls.

Meðan gljásvart myrkrið
flaug gullnum vængjum
í gegn um sólskinið.

(Ferð án fyrirheits 1956:206)

Þetta ljóð hefst á óvenjulegri þversögn. Fjallið er að sprengja af sér frost og vetrardrunga og axið stendur þroskað að vori sem verður að teljast óvenjulegt. Þegar horft er til þess að við erum stödd í landslagi hugans verður ljóst að hverju þessi þroski beinist. Þá kemur mögnuð lýsing á upprisu úr myrkum hugarfylgsnum. Sólskinið kemur eftir gráhvítum veginum og hugsunin kemur til móts við það. Þegar það svo teygir ljósgult höfuðið yfir vatnsbláan vegginn mætast þarna vatnið og sólskinið í uppstyttunni. Eitthvað er að vakna til lífsins.

Þá flýgur myrkrið á brott eins og málmgerður fugl. Myndlíkingin ber með sér vélrænan dauðablæ fjarri lifandi náttúru. Moldbrúni liturinn á höndunum minnir á gröf sem risið er upp úr. Þegar þögnin breytist í þungan samhljóm einskis og alls er maðurinn laus úr fjötrum hlutveruleikans. Þroski, frelsi og friður eru þau orð sem koma upp í hugann. Hér er lýst á hljóðlátan og fallegan hátt þegar sálin rennur saman við alheimsvitundina. Gljásvart myrkrið fær þá gullna vængi og flýgur í gegnum sólskinið. Hér eru öll átök úr sögunni og ljóðmælandi getur horfst í augu við tilveruna. Gleðin er ekki lengur dökkbrýnd né sálin rökkvuð eins og fyrr.

17. ljóð seinni gerðar, sem er númer 10 í þeirri fyrri, er látið tilheyra seinni samstæðu í meintu burðarvirki:

Á sofinn hvarm þinn
fellur hvít birta
harms míns.

Um hið veglausa haf
læt ég hug minn fljúga
til hvarms þíns.

Svo að hamingja þín
beri hvíta birtu
harms míns.

(Ferð án fyrirheits 1956:207)

Af þeim ljóðum, sem Sveinn Skorri Höskuldsson taldi burðarstoðir verksins, eru einna minnstar sviptingar í þessu ljóði. Harmurinn og hamingjan bera sama lit og renna nánast í eitt. Kyrrð og jafnvægi ríkir yfir ljóðmyndunum.

Í 19. ljóði virðist þú ljóðsins vera að hverfa sem tilfinningalegur áhrifavaldur og birtist aðeins sem svalkaldur skuggi í útstreyminu og fjarlægist. Þá tekur þögnin við í 20. ljóði. Henni er líkt við rauðan sjó og ryðbrunnið myrkur. Þögnin virðist umlykja og leysa upp það sem áður kvaldi og skiptir ekki máli lengur.

Síðasta ljóð Tímans og vatnsins er óbreytt í báðum gerðum og á það sameiginlegt með fyrsta ljóðinu að vera í sömu stöðu í þeim báðum.

Rennandi vatn,
risblár dagur,
raddlaus nótt.

Ég hef búið mér hvílu
Í hálfluktu auga
eilífðarinnar.

Eins og furðuleg blóm
vaxa fjarlægar veraldir
út úr langsvæfum
líkama mínum.

Ég finn myrkrið hverfast
eins og málmkynjað hjól
um möndul ljóssins.

Ég finn mótspyrnu tímans
falla máttvana
gegnum mýkt vatnsins.

Meðan eilífðin horfir
mínum óræða draumi
úr auga sínu.

(Ferð án fyrirheits 1956:211)

Þrjú fyrstu erindi þessa ljóðs hefur Steinn hripað með blýanti í litla vasabók eða almanak frá árinu 1946.

Í vasabókinni eru erindin svona:

rennandi vatn
risblár dagur
raddlaus nótt

eins og furðuleg blóm
vaxa fjarlægar veraldir
út úr flýandi líkama mínum

ég hef búið mér hvílu
í brennandi auga
eilífðarinnar (leturbreyting mín)

Ef horft er til þess sem skrifað er í bókina að öðru leyti virðist Steinn hafa verið með hana í vasanum er hann fór til Frakklands og Englands í byrjun árs 1947. Þar hefur hann einnig skrifað nöfn og heimilisföng ýmissa manna bæði í París og London. Á eina síðuna hefur hann skrifað Picasso, Braque, Miró, Kandinsky, Juan Gris og Matisse og neðst á þeirri blaðsíðu stendur „Frönsk list á stríðsárunum“. Þetta sýnir að á ferðum sínum erlendis hefur hann verið að kynna sér listir og listviðburði af fullri alvöru.

Þá segir þessi litla bók okkur að síðasta ljóð Tímans og vatnsins sé ekki ort fyrir árið 1946 og kannski ekki fyrr en 1947. Þær breytingar sem Steinn gerir seinna á þessum vísum gefa til kynna að þetta séu frumdrög. Það getur komið heim og saman við athugun Sveins Skorra, sem segir þetta síðasta ljóð verksins hafa birst fyrst á prenti í RM ritlist og myndlist, 1. árg., 2. hefti, nóv.–des. 1947.⁴⁴Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:183. Sennilegast er að ljóðið sé ort eftir heimkomuna frá Svíþjóð.

Athyglisvert er að orðnotkun er í tveimur tilfellum breytt í endanlegri gerð og eins er röð vísuorða ekki sú sama. Orðin, sem breytt er, fá mun mildari blæ í lokagerð ljóðsins þegar brennandi auga eilífðar verður hálflukt auga eilífðar og flýjandi líkami verður langsvæfur líkami. Þarna verður svipuð þróun og greina má í verkinu öllu, þróun frá reiði og sársauka til jafnvægis og kyrrðar.

Í vasabókinni notar Steinn lýsingarhátt nútíðar af sögnunum þ.e. brennandi og flýjandi, sem gefur ljóðmyndinni þau áhrif að verknaðurinn sé yfirstandandi. Síðan breytir hann þessum orðum í langsvæfur líkami og hálflukt auga eilífðarinnar sem í þessum samböndum hafa yfirbragð friðar og dular. Þetta síðasta ljóð verksins er eins og endapunktur á því ferli sem á undan er komið. Yfir vötnum svífur algjör friður. Þau öfl sem ollu ólgunni fyrr í kvæðinu hafa misst áhrifamátt sinn. Myrkrið hverfist um möndul ljóssins. Myrkrinu er líkt við málmkynjað hjól en möndullinn sem heldur þessu öllu saman er ljósið. Eflaust vísar hjólið til hringrásar tímans í hlutveruleikanum. Í næstu vísu segir:

Ég finn mótspyrnu tímans
falla máttvana
gegnum mýkt vatnsins.

(Ferð án fyrirheits 1956:211)

Er hér ekki einhver samhljómur við Lao-tse? „Ekkert er mýkra og gljúpara í heimi, en vatnið, en ekkert kemst til jafns við það í því, að eyða hinu harða og sterka; — að því leyti ber það af öllu.“⁴⁵Lao-tse 1921:67-68. Vatnið má túlka sem tákn undirvitundarinnar hjá Lao-tse og því er víða líkt við alvaldið. Tíminn sem gjarnan hefur truflað hin beinu tengsl skynjunarinnar við alvaldið eða eilífðina fellur hér máttvana gegnum mýkt vatnsins og mótspyrna hans er horfin.

Heimir Steinsson hefur nefnt þetta síðasta ljóð Tímans og vatnsins „dýrustu trúarjátningu, sem íslenskt skáld hefur saman sett á tuttugustu öld.“⁴⁶Heimir Steinsson 1980:131. Hann segir:

Ekki þekki ég skýrara dæmi úr nýrri ljóðagerð íslenskri um þann samruna einstaklings og heildar, stundlegrar veru og ævarandi, sem er grunntónn tiltekinnar trúarreynslu og e.t.v. blundar nærri hjartarótum allrar trúarreynslu yfirleitt.⁴⁷Heimir Steinsson 1980:132.

Það er enginn vafi að í þessu lokaljóði er Steinn að lýsa samruna einstaklings og heildar og víst er það trúarreynsla. Við látum þá liggja milli hluta hvers konar trú er um að ræða. Í eftirmála að Bókinni um veginn segir Yngvi Jóhannesson: „Þungamiðjan í riti Lao-tse er Tao, hið órannsakanlega upphaf og viðhald alls, leyndardómur tilverunnar. Honum finnst það vera blíður og velviljaður máttur, sem menn þurfi að reyna að komast í samræmi við.“⁴⁸Yngvi Jóhannesson 1921:74. Í lokaljóði Tímans og vatnsins hefur hið hálflukta auga eilífðar yfir sér einhverja yfirskilvitlega kyrrð. Annað verður sagt ef vísan úr vasabókinni er skoðuð þar sem augað er brennandi. Þarna er enn eitt dæmið um að ljóðið sé að þróast í höndum skáldsins frá uppnámi hugans til innri kyrrðar og jafnvægis.

Sama er að segja um hinar fjarlægu veraldir sem ljóðmælandi líkir við furðuleg blóm sem vaxi út úr langsvæfum líkama hans. Í vasabókinni er líkaminn flýjandi og orðið sýnir mun meira ójafnvægi og löngun til að losna frá þessu öllu. Þegar Steinn breytir svo orðinu flýjandi í langsvæfum kemur allt önnur sýn á ljóðmyndina. Hinn langsvæfi líkami er að vakna aftur til lífsins, er að rísa úr svefnrofum. Hinar fjarlægu veraldir sem vaxa eins og furðuleg blóm út úr líkamanum minna á þær víddir sem eru að opnast inn í nýja heima er skynsviðið víkkar. Ljóðmælandi hefur eygt ljósið utan við hellismunnann og séð fegurð himinsins. Hann er að vakna og verða áskynja þessa alls. Allt ber þetta að sama brunni að lokum. Á vegi eilífðarinnar er sálin frjáls og óheft. „Fylgdu ljósinu og láttu það vísa þér veginn heim, þá mun eyðing líkamans ekki verða þér að tjóni. Það er að íklæðast eilífðinni.“⁴⁹Lao-tse 1921:46. Í kínverskri heimspeki er ljósvakinn (ether) samsettur úr tveimur aðalþáttum, jákvæðum og starfandi (Yang) og neikvæðum og hvílandi (Yin). Hinn þriðji þáttur er svo hinn sameinandi (Ki). Alvaldið framleiðir alla hluti, lætur þá koma fram í tilvistina og tekur við þeim aftur.⁵⁰Yngvi Jóhannesson 1921:79. Í síðustu vísu Tímans og vatnsins má greina slíkt sameinandi afl þar sem hlutverk eilífðar og ljóðmælanda hafa snúist við og eilífðin er orðin frumlag eða gerandi og allt verður ein órjúfanleg heild.

Lokaorð

Sú athugun sem hér hefur verið gerð á Tímanum og vatninu leiðir ótvírætt í ljós að lesa má ákveðna heildarhugsun úr verkinu. Um er að ræða ferð einstaklings í gegnum ákveðið þroskaferli. Líf hans stöðvast og hann upplifir hrun tilverunnar. Þá eykst honum afl frá kröftum höfuðskepnanna og honum tekst að snúa þróuninni við. Eftir þessi hvörf opnast nýjar víddir og jafnvægi kemst á. Öll bygging verksins og þær burðarstoðir sem hér hafa verið skoðaðar styðja þessa túlkun. Þessi erfiða ganga einstaklingsins leiðir einnig í ljós að maðurinn stendur alltaf einn andspænis örlögum sínum. Hann er einn í sorg sinni, vonbrigðum og söknuði. Hann er einn í angist sinni og örvæntingu og úrlausnin er á ábyrgð hans eins. Í því ljósi má sjá skyldleika við hugmyndafræði Sartre. Í ljóðinu ber leitin að samfélagi við aðra manneskju ekki árangur og guð er einnig fjarri. Þá stendur ljóðmælandinn líka einn er hann rís upp með nýja reynslu sem hann hefur öðlast. Orð hans falla í ísblátt vatnið og enginn er til að meðtaka þau. Um leið og hann sjálfur uppgötvar nýjar víddir er það þögnin ein sem geymir þetta allt því enginn hlustar. Allir eru í fjötrum eigin reynsluheims. Niðurstaða verksins er samt ekki vonleysi því í lokin hefur ljóðmælandi öðlast einhverja sýn sem gefur lífi hans gildi og er líklega næst því að birta hugsun austurlenskrar heimspeki.

Með Tímanum og vatninu hefur lífsviðhorf Steins breyst mjög frá fyrri verkum og skáldskapur hans stendur þar sem „þroskað ax“ svo notuð sé líking hans sjálfs. Áður var lífið vonlítil leit að takmarki og tilgangi. Hér er tekist af alvöru á við eigið sjálf og brotnir þeir fjötrar tíma og rúms sem takmarka skynsvið mannsins. Þótt leitin að guði virðist ekki hafa borið árangur í bókstaflegri merkingu, verður sú upplifun sem birtist í lokaljóði verksins varla skilin á annan veg en að eilífðin sé hluti af veruleika ljóðsins, einhver æðri vitund sé því þar til staðar.

Við þetta er því litlu að bæta. Orð Kristjáns Karlssonar sem hann viðhafði um Tímann og vatnið eiga því ekki síður við um allan skáldskaparferil Steins: „Einu kvæði lengra og hin auða síða myndi blasa við.“⁵¹Kristján Karlsson 1974. Það er áreiðanlega ekki tilviljun að Steinn orti nánast ekkert eftir að hann lauk við Tímann og vatnið. Hann var þar kominn að leiðarlokum í ljóðlist sinni.

Birtist áður í Skírni, 182 árg. 2008 1. tbl.

Kristín Þórarinsdóttir.

Kristín Þórarinsdóttir

Kristín Þórarinsdóttir er systurdóttir Ásthildar K. Björnsdóttur, eiginkonu Steins Steinarr. Hún lauk BA námi í íslensku frá Háskóla Íslands vorið 2005 með ritgerð um Tímann og vatnið. Kristín starfaði sem fjármálastjóri Fjölbrautaskóla Suðurlands í tæpan aldarfjórðung, en hætti störfum þar vorið 2011.

Tilvísanir

1.	↵	Jón Þórarinsson 1994:26.
2.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1989:92.
3.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:155.
4.	↵	Þorbjörg Björnsdóttir, munnleg heimild.
5.	↵	Elísabet Jökulsdóttir 1990:67.
6.	↵	Gylfi Gröndal 2000:318.
7.	↵	Ingibjörg Ólafsdóttir, munnleg heimild.
8.	↵	Ólafur Ólafsson / Þorbjörg Björnsdóttir, munnlegar heimildir.
9.	↵	Sigurbjörn Einarsson 1958.
10.	↵	Ingi Bogi Bogason 1986:114.
11.	↵	Sbr. Gylfa Gröndal 2001:43–44.
12.	↵	Eysteinn Þorvaldsson 1980:36.
13.	↵	Sverrir Hólmarsson 1990:75.
14.	↵	Gylfi Gröndal 2001:54.
15.	↵	Steinn Steinarr 1964:32.
16.	↵	Sverrir Hólmarsson 1990:76.
17.	↵	Sverrir Hólmarsson 1990:65.
18.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:187.
19.	↵	Eliot 1952. Fyrsta ljóðið í þessum flokki, „Burnt Norton“, kom út nokkrum árum fyrr, 1936.
20.	↵	Heimir Pálsson samkv. tölvupósti til höfundar greinarinnar.
21.	↵	Kristján Karlsson 1974, án blaðsíðutals.
22.	↵	Páll Valsson 1996:264.
23.	↵	Gylfi Gröndal 2001:88.
24.	↵	Gylfi Gröndal 2001:88.
25.	↵	Að sögn mágkonu Steins, Þorbjargar Björnsdóttur, las Steinn bæði ensku og norðurlandamál er hún var samtímis honum í London árið 1947. Þau fóru saman á söfn þennan tíma og hún segir Stein hafa þýtt fyrirhafnarlaust allar skýringar við listaverk safnanna.
26.	↵	Ásthildur K. Björnsdótt ir 1947: sendibréf.
27.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:157–158.
28.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:192.
29.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:194.
30.	↵	Steinn Steinarr 1964:362–363.
31.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:157–158.
32.	↵	Steinn Steinarr 1964:352–35.
33.	↵	33 Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:194.
34.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:192.
35.	↵	Svavar Sigmundsson 1965:39.
36.	↵	Carleton 1964:186.
37.	↵	Silja Aðalsteinsdóttir 1981:37.
38.	↵	Silja Aðalsteinsdóttir 1981:45.
39.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:189.
40.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:180.
41.	↵	Lbs. 769.
42.	↵	Svo virðist sem mynd Þorvalds Skúlasonar við ljóðið „Hvítur hestur í tunglskini“ fylgi ekki réttu ljóði og myndin við ljóðið „Sólskin“ snýr öfugt.
43.	↵	Ingi Bogi Bogason 1986:106.
44.	↵	Sveinn Skorri Höskuldsson 1971:183.
45.	↵	Lao-tse 1921:67-68.
46.	↵	Heimir Steinsson 1980:131.
47.	↵	Heimir Steinsson 1980:132.
48.	↵	Yngvi Jóhannesson 1921:74.
49.	↵	Lao-tse 1921:46.
50.	↵	Yngvi Jóhannesson 1921:79.
51.	↵	Kristján Karlsson 1974.

Heimildir

1. Handrit
Handrit á Landsbókasafni Íslands Háskólabókasafni
Lbs. 769-771 fol. Handrit úr fórum Steins Steinarr.

Handrit í einkaeigu
Svört vasabók með almanaki frá 1946 úr fórum Steins Steinarr. Útgefið af Steindórsprenti H.F. Almanakssjóður Háskóla Íslands. Í þessa bók hefur Steinn skrifað með blýanti tvær vísur úr síðasta ljóði Tímans og vatnsins og hefur síðan breytt bæði orðnotkun og fært til ljóðlínur í endanlegri gerð. Höfundur greinarinnar varðveitir nú bókina.
Ýmis önnur handog vélrit úr búi Steins Steinarr.

Sendibréf í einkaeigu
Ásthildur K. Björnsdóttir. Sendibréf til Steins Steinarr 20. febrúar 1947. Höfundur greinarinnar hefur bréfið nú undir höndum.
Ingi Bogi Bogason. Sendibréf til Ásthildar Björnsdóttur 18. febrúar 1990. Höfundur greinarinnar hefur bréfið nú undir höndum.

2. Prentaðar frumheimildir
Rauður loginn brann. 1934. Reykjavík: Gefið út á kostnað höfundar.
Ljóð. 1938. Reykjavík: Heimskringla.
Spor í sandi. 1940. Reykjavík: Víkingsútgáfan.
Ferð án fyrirheits. 1942, Reykjavík: Heimskringla.
Dvalið hjá djúpu vatni. 1947. Tíu ljóð eftir Stein Steinarr á vélrituðum blöðum ásamt teikningum Þorvalds Skúlasonar. Bókin hefur verið talin frumgerð Tímans og vatnsins og lét Ragnar í Smára binda hana inn og færði Ásthildi Björnsdóttur að gjöf á greftrunardegi Steins, 3. júní 1958.
Tíminn og vatnið. [Án ártals en talin hafa komið út síðla árs 1948]. Reykjavík: Helgafell. Bókin var prentuð í tvöhundruð tölusettum eintökum. Hér notað 1. eintak þessarar útgáfu, áritað til Ásthildar frá Steini: „Til konunnar minnar elskulegu frá höfundi Steini Steinarr.“
Ferð án fyrirheits. Ljóð 1934–1954. 1956. Reykjavík: M.F.A.
Við opinn glugga. Laust mál. 1961. Hannes Pétursson sá um útgáfuna. Reykjavík: Menningarsjóður.
Kvæðasafn og greinar. 1964. Reykjavík: Helgafell.
Ljóðasafn. 1993. Valgerður Benediktsdóttir bjó til prentunar. 2. prentun. Frumútgáfa 1991. Reykjavík: Vaka-Helgafell.

3. Aðrar prentaðar heimildir
Brandell, Gunnar. 1946. Inledning. Jean-Paul Sartre: Existentialismen är en humanism (bls. 5-17). Stockholm: Albert Bonniers förlag.
Carleton, Peter. 1964. Tíminn og vatnið í nýju ljósi. Tímarit Máls og menningar, 25(2), 179-191.
Eliot, T.S. 1952. Four Quartets (1. útg. 1943). London: Faber 8t Faber.
Eliot, T.S. 1990. Eyðilandið = The Waste Land. Sverrir Hólmarsson þýddi og sá um útgáfuna. Reykjavík: Iðunn.
Elísabet Jökulsdóttir. 1990. Viðtal við Ásthildi Björnsdóttur: Ég sakna hans ennþá. Mannlíf, 7(8), 58–67.
Eysteinn Þorvaldsson. 1980. Atómskáldin: Aðdragandi og upphaf módemisma í íslenskri ljóðagerð. Fræðirit 5. Reykjavík: Rannsóknarstofnun í bókmenntafræði við Háskóla Íslands. Hið íslenska bókmenntafélag.
Eysteinn Þorvaldsson. 2002. Ljóðaþing — um íslenska ljóðagerð á 20. öld. Til heiðurs Eysteini Þorvaldssyni sjötugum 23. júní 2002. Reykjavík: Ormstunga.
Gylfi Gröndal. 2000. Steinn Steinarr: Leit að ævi skálds. I. bindi. Reykjavík: JPV forlag.
Gylfi Gröndal. 2001. Steinn Steinarr: Leit að ævi skálds. II. bindi. Reykjavík: JPV forlag.
Hannes Sigfússon. 1985. Framhaldslíf förumanns: Endurminningar Hannesar Sigfússonar skálds. Reykjavík: Iðunn.
Heimir Pálsson. 2004. Tölvupóstur til höfundar ritgerðarinnar um helstu punkta úr týndum fyrirlestri, „Tíminn og vatnið — tilraun til draumaráðningar“, sem fluttur var á rannsóknaræfingu Félags íslenskra fræða, líklega 1982-1983.
Heimir Steinsson. 1980. Unio mystica í ljóðum Steins Steinarr? Kirkjuritið, 46(2), 130-133.
Holmberg, Maj-Lis. 1979. Eftirmáli. Steinn Steinarr: Kanske har du aldrig varit till, Maj-Lis Holmberg þýddi (bls. 64-77). Helsingfors: G. Mikinen 82 Co.
Illugi Jökulsson. 1982. Viðtal við Steinunni Guðmundsdóttur: Hann átti annan heim. Tíminn, 4. júlí.
Ingi Bogi Bogason. 1986. Utan hringsins. Óprentuð cand. mag. ritgerð, Háskóli Íslands, Reykjavík.
Ingi Bogi Bogason. 1989. Viðtal við Kristján Albertsson: Ekki er gott að skáldin séu skyrtulaus. Morgunblaðið, 20. maí.
Ingi Bogi Bogason. 1991. Uppruni hugmynda í ljóðum Steins Steinars. Lesbók Morgunblaðsins, 2. nóvember.
Ingi Bogi Bogason. 1995. Steinn Steinarr: Ævi og skoðanir. Reykjavík: Vaka-Helgafell.
Jakob Benediktsson (ritstj). 1983. Hugtök og heiti í bókmenntafræði. 1983. Reykjavík: Mál og menning.
Jón Þórarinsson. 1994. Vort líf, vort líf, Jón Pálsson, er líkt og nóta fölsk. Morgunblaðið, 14. maí.
Kristján Karlsson. 1974. Eftirmáli. Steinn Steinarr: Tíminn og vatnið (án blaðsíðutals). Reykjavík: Helgafell.
Kristján Karlsson. 1991. Hin ósögðu lausnarorð. Steinn Steinarr: Ljóðasafn (bls. 9–29), Reykjavík. Ritgerðin var áður prentuð sem inngangur að Kvæðasafni og greinum Steins Steinarr, Reykjavík 1964, og í greinasafni Kristjáns Karlssonar, Hús sem hreyfist: Sjö ljóðskáld, Reykjavík 1986.
Lao-tse. 1921. Bókin um veginn. Jakob Jóh. Smári og Yngvi Jóhannesson þýddu. Reykjavík: Bókaversl. Guðm. Gamalíelssonar. [Bókin er úr búi Steins].
Marcel, Gabriel. 1948. The philosophy of existence. Manya Harari þýddi. London: The Harvill Press. [Bókin er úr búi Steins].
Matthías Viðar Sæmundsson. 1981. Einfarar og utangarðsmenn. Skírnir, 155, 52–100.
Orgland, Ivar. 1960. Formáli. Steinn Steinarr: På veglaust hav. Dikt í urval (bls. 5–48). Oslo: Fonna forlag.
Ólafur Jónsson. 1981. Atómskáld og módernismi. Skírnir, 155, 101–125.
Páll Valsson. 1996. Einkenni rómantísks skáldskapar. Íslensk bókmenntasaga III (bls. 264–269). Reykjavík: Mál og menning.
Pedersen, Poul P.M. 1964. Steinn Steinarr digte. Rejse uden løfte. København: Gyldendalske Boghandel, Nordisk Forlag.
Sartre, Jean-Paul. 1946a. Tilverustefnan er mannhyggja. [Ljósrit Páls Skúlasonar, endurskoðuð drög að þýðingu 1981]. Reykjavík.
Sartre, Jean-Paul. 1946b. Existentialismen är en humanism. Arne Higgqvist þýddi. Stockholm: Albert Bonniers förlag. [Bókin er úr búi Steins].
Sigfús Daðason. 1987. Maðurinn og skáldið Steinn Steinarr. Reykjavík: Reykholt.
Sigurbjörn Einarsson. 1958. Minningarorð við kistu Steins í Fossvogskapellu 2. júní 1958. Birt í Lesbók Morgunblaðsins 15. júní sama ár.
Silja Aðalsteinsdóttir. 1981. Þú og ég sem urðum aldrei til. Skírnir, 155, 29–51.
Silja Aðalsteinsdóttir. 1998. Steinn Steinarr — skáld. DV, 17. október.
Svavar Sigmundsson. 1965. Um litatáknanir hjá Steini Steinarr. Mímir, blað Félags stúdenta í íslenzkum fræðum, 4(1), 36–48.
Sveinn Skorri Höskuldsson. 1971. Þegar tíminn og vatnið varð til. Afmælisrit Steingríms J. Þorsteinssonar (bls. 155–195). Reykjavík.
Sveinn Skorri Höskuldsson. 1989. Ljóðarabb. Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs.
Sverrir Hólmarsson. 1990, Eliot og Eyðilandið. T.S. Eliot: Eyðilandið = The Waste Land (bls. 63–77). Reykjavík.
Yngvi Jóhannesson. 1921. Eftirmáli. Bókin um veginn (bls. 71–93). Jakob Jóh. Smári og Yngvi Jóhannesson þýddu. Reykjavík: Bókaversl. Guðm. Gamalíelssonar.
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson. 1958. Vinarkveðja frá VSV. Alþýðublaðið, 3. júní.
Þorvaldur Skúlason. 1941. Gömul og ný málaralist. Tímarit máls og menningar, 2(3), 243–249.
Örn Ólafsson. 1992. Kóralforspil hafsins. Reykjavík: Bókaútgáfan Skjaldborg.
Örn Ólafsson. 2004. Uppsprettur Tímans og vatnsins. Kaupmannahöfn: Arnarbæli.

4. Munnlegar heimildir
Ingibjörg Ólafsdóttir. Viðtal við höfund ritgerðarinnar 25. ágúst 2003.
Ólafur Ólafsson. Viðtal við höfund ritgerðarinnar 20. júní 2004.
Þorbjörg Björnsdóttir. Viðtöl við höfund ritgerðarinnar á árunum 2000–2004.

28/03/2019

Greinar

„Og veistu það, að þú ert ekki til“ – eftir Dagnýju Kristjánsdóttur

„Og veistu það, að þú ert ekki til“

Um hinn þunglynda léttleika Steins Steinarr – eftir Dagnýju Kristjánsdóttur. Andvari, 134. árg. 2009

Einhverra hluta vegna hefur mér þótt afar erfitt að hitta ljóð Steins Steinarr aftur eftir nokkurn aðskilnað. Mér fannst eins og ég hefði bæði breyst, elst og mæðst og ljóðin kannski líka. Árum saman kenndi ég erlendum stúdentum ljóð Steins og þau höfðuðu til þeirra því ungt fólk laðast að ljóðum Steins. Ljóðin sem nemendum fundust best voru hin svokölluðu heimspekilegu ljóð Steins sem fjalla um dauðann, tómið og tilvistarkreppur ýmiss konar. Þetta eru ljóð eins og L’homme statue:

Ég stóð á miðju torgi,
ég var tákn mín sjálfs
og fólkið starði og starði.

Það þokaði sér nær mér
og þekkti mig til hálfs,
svo fór það fyrr en varði.

Mitt leyndarmál er auður,
sem ég lét því ekki í té:

Ég er lifandi, og dauður.¹Vísað er til ljóða Steins í heildarsafninu Steinn Steinarr. 1964. Kvæðasafn og greinar. Inngangur eftir Kristján Karlsson. Reykjavík. Helgafell.

L’homme statue eða Mannstyttan er byggt upp kringum magnaðar andstæður; „Ég“ er tákn mitt en táknið er alltaf klofið og ég get ekki verið bæði táknmyndin og táknmiðið sem hún vísar til — aðeins guð er guð. Ég er þannig tákn einhvers eða tákn um eitthvað en fólkið veit ekki um hvað og því kemur það nær til að gá. Það myndi ekki gera það ef ég væri venjulegur maður en ég er það ekki, ég er ekki aðeins tákn heldur líka stytta og ekki nóg með það heldur er ég lifandi stytta. En það vita menn ekki. Þeir halda að ég sé dautt efni en það er ég ekki. Fólkið heldur að það sjái mig allan en það gerir það ekki. Ég sé hins vegar allt. Þetta ljóð er bæði djúpt og grunnt. Um sumt minnir það á feluleik („týndur fundinn“) og það er líka fólgin í því nokkur sjálfshafning þar sem ég veit meira en fólkið en kýs að deila leyndarmáli mínu ekki með því.

Þetta sjónarspil höfðar mjög til unglinga sem hafa ekki mótaða sjálfsmynd og eru í hröðu breytingaferli. Unglingurinn er „opið kerfi“ í þeim skilningi að líkaminn minnir stöðugt á sig, hvatirnar losna úr læðingi og verða knýjandi vandamál, yfirsjálfið er ekki stöðugt og margir bjóða sig fram og vilja taka stöðu þess í lífi unglingsins; einstaklingar, hugmyndakerfi eða vímuefni af ýmsu tagi.²Julia Kristeva. 1990. „The Adolescent Novel“ í John Fletcher and Andrew Benjamin (ritstj.): Abjection, Melancholia and Love. London. Routledge. Bls. 8. Leyndarmál unglinga eru oftast tengd hvötum og kynferði og ótti þeirra við hin fljótandi mörk, lokkandi og ógnandi í senn, laðar þá að ljóðum Steins og það gerir líka þunglyndislegur undirtónn þeirra. Við elskuðum þessi ljóð á sjöunda og áttunda áratugnum. En við hefðum kannski ekki valið Stein sjálf, hann hafði verið valinn fyrir okkur af kennurum okkar og/eða vinum og fyrirmyndum sem héldu honum að okkur. Á þeim tíma var búið að „kanónísera“ hann og gefa honum eitt af hásætunum í hefðarveldi módernismans.

Hin heimspekilegu ljóð Steins voru hins vegar hreint ekki talin djúp, dulúðug eða merkileg af samtíðarmönnum hans þegar þau voru að koma út kringum 1940. Silja Aðalsteinsdóttir rekur viðtökurnar við ljóðum Steins í fimmta bindi Íslenskrar bókmenntasögu Máls og menningar og þar kemur fram að mörgum þótti fjórða bók Steins, Ferð án fyrirheits, óttalega þunn.³Silja Aðalsteinsdóttir. 2006. „Og veistu það, að þú ert ekki til.“ í Guðmundur Andri Thorsson (ritstj.). Íslensk bókmenntasaga. V. bindi. Reykjavík. Mál og menning. Bls. 30–31. Magnús Ásgeirsson segir að þessi ljóð tjái háspekilega tómhyggju og óbeint kemur fram að honum líkuðu gömlu ljóðin betur. Kristinn E. Andrésson segir að í þessari bók glími Steinn við heimspekileg efni en alltaf á persónulegum forsendum og því „komist hann vitanlega fyrr en varir í rökþrot.“ Bjarni frá Hofteigi varar fólk við að nota hugtök eins og heimspeki í tengslum við Stein og segir að hin svokölluðu heimspekilegu ljóð hans séu „rýr í roðinu og hafi ekkert sannleiksgildi út fyrir höfund sinn.“⁴Sama rit. Bls. 30.

II

Sú kynslóð sem átti eftir að halda ljóðum Steins hæst á lofti var kynslóðin sem kenndi sig við hina nýju gagnrýni eða nýrýnina. Nýrýnin kom upp sem andóf gegn yfirþyrmandi áherslu fyrstu áratuga aldarinnar, einkum kreppuára fjórða áratugarins, á samfélagslegt og pólitískt hlutverk bókmennta. En hluti af andófi nýrýnenda beindist líka gegn vaxandi hylli fjöldaframleiddra bókmennta, þar á meðal ástarkveðskap og hefðbundnum ættjarðarljóðum sem almenningur elskaði, keypti og las. Slíkri vöruvæðingu ljóðlistarinnar og yfirborðsmennsku vildi hin nýja gagnrýni mótmæla og hún var þannig hluti af því sem bandaríski bókmenntafræðingurinn Andreas Huyssen hefur kallað: „The great divide“ eða „Skilin miklu“ sem urðu um miðja öldina vestanhafs og austan milli afþreyingarbókmennta og fagurbókmennta, fjöldans og fílabeinsturnsins.⁵Andreas Huyssen. 1986. After the Great Divide. Modernism, Mass Culture, Postmodernism. Bloomington and Indianapolis. Indiana University Press. Bls. 163–168.

Nýrýnin kom fram á fimmta áratugnum með rætur í þeim þriðja og hún hyllti „hið hreina ljóð“ sem virti engar aðrar skyldur en skylduna við ljóðlistina. Engar ytri aðstæður eða hugmyndafræði áttu að hafa áhrif á ljóðið sem væri lokaður heimur og sjálfu sér nægt. Eins og bent hefur verið á taldi nýrýnin fagurfræði sína hafna yfir hugmyndafræði en í raun gengu forvígismenn hennar út frá forsendum frjálslyndrar mannhyggju þar sem valfrelsi einstaklingsins er ekki dregið í efa, mismunandi skerðing á því valfrelsi vegna efnahags, kyns eða stéttar skipti ekki máli og dónaskapur að draga það tal inn í siðprúðar vistarverur ljóðsins. Nýrýnin sagði að fyrsta og eina hlutverk ljóðsins væri að veita viðnám gegn óreiðu og upplausn heimsins, fanga eitthvað í flugi þess eða flæði og fella það í form. Skáldið Archibald MacLeish er sennilega ekki frægt fyrir neitt annað en að segja: „A Poem shouldn’t mean. But be.“ („Ljóð á ekki að merkja neitt. Það á að vera“) og það spakmæli tekur Steinn Steinarr upp og notar sem einkunnarorð að fyrstu útgáfu Tímans og vatnsins. Í þessum ummælum MacLeish felst að ekki er hægt að endursegja ljóðið, merking þess felst í formi þess, þversögnum, andstæðum og íroníu.⁶Þorsteinn Þorsteinsson. 2008. „not mean but be …“ í Lesbók Morgunblaðsins. 11. október.

Eftirlætisform nýrýninnar var þversögnin af því að hún nær að sameina skapandi undrun annars vegar og íroníuna hins vegar eða eins og Cleanth Brooks (1906–1994) sagði: „Þessi sameining er ekki rökræn, hún hunsar augljóslega bæði vísindin og heilbrigða skynsemi, hún fellir saman það sem ekki á saman og sýnir þversagnir í lífi okkar.“⁷Hans Bertens. 2008. Literary Theory. The Basics. London. Routledge. Bls. 18.

Þau ljóð Steins sem eru byggð yfir þversagnir og íroníu skipta tugum. Í Sjálfsmynd málar ljóðmælandinn mynd af sér eða sínu sanna sjálfi á vegg en enginn sér þá mynd því það er málað jafnharðan yfir hana. Myndir eru málaðar til hálfs, fólk skilur þann sem talar til hálfs en í fjölmörgum ljóðum er ekki einu sinni þetta skilningsleysi því að það er ekkert líf. Í ljóðinu Atlantis er siglt „Áfram, áfram í auðn og nótt.“ og í Kvæðinu um veginn er „auðn og myrkur á allar hliðar og enginn vegur“ og í Skóhljóði er allt löngu dáið og þú vakir einn yfir líki heimsins. Þögnin togar þannig í ljóðið strax í annarri ljóðabókinni Ljóðum frá 1937.

Í Ljóði án lags er brjóst ljóðmælandans fullt af söng en þó hann gráti og biðji og tjái allar sínar tilfinningar kemur hann ekki upp hljóði og enginn heyrir til hans. Í Sulti hrópar ljóðmælandinn á miskunn en fólk gengur framhjá honum brosandi og heyrir ekki í honum. Í Orðum ræðst svo orðið, sem enginn vill heyra, á viðfangið eitt haustkvöld og umlykur það: „Svo veistu það loks: Þú ert lokaður inni. Mitt vængjaða orð, sem þú vildir ei heyra, er vaxið utan um líf þitt og sleppir þér ekki.“

Formin leysast upp, eitthvað sem gæti afmarkað ljóðmælandann leysist upp og hann veit ekki hvort hann er sá sem lifir eða hinn sem dó, hvort hann er hafið eða hafið hann og þessi algjöra, gráa einsemd birtist vel í ljóðinu Götuvísu:

Í múrgrárri auðn
undir mánans sigð
geng ég.
Ekkert líf,
ekkert hljóð, ekki visnandi blað,
ekki blaktandi strá.
Ekkert
nema ég
í múrgrárri auðn
undir mánans sigð.
Og ekkert er til nema ég.

Það er ekki erfitt að fyllast innilokunarkennd yfir þessum ljóðum þar sem ljóðmælandinn getur ekki gert sig skiljanlegan og annað fólk heyrir ekki til hans og sér hann ekki og veit ekki að hann er til og rökrétt framhald er spurning hans: Er ég til? Efinn og þessi spurning endurspeglast líka í því að fyrsta og önnur persóna skiptast oft á í ljóðunum, ljóðmælandinn virðist ávarpa sjálfan sig eins og til að skapa ópersónulegri nálgun, kljúfa sig og deila hinu persónulega innihaldi eða færa það yfir á tilbúinn „hinn“ eða gerviviðmælanda eins og í ljóðinu Svartlist sem lýsir því hvernig sá sem ávarpaður er kemur inn í herbergi eða kannski grafhýsi og ljóðinu lýkur á þessum orðum:

Ei framar neinn þér flytur kulda og yl,
né flekar þína hönd til starfs og iðna.
Og veistu það, að þú ert ekki til,
og þetta, sem þú sérð, er skuggi hins liðna.

Ef enginn er eftir í heiminum, hver er það þá sem ávarpar þann nýkomna og segir honum að hann sé ekki til?

III

Í ljóðaveröld Steins eru óskýr mörk milli veruleika og fleiri skuggar á hellisveggnum en hjá Platon sjálfum. Ljóðið Myndlaus kallast raunar á við hellismyndhverfingu hans í þessum orðum: „Ó, þú og ég, sem urðum aldrei til. Eitt andartak sem skuggi flökti um vegg birtist sú mynd, sem okkur ætluð var.“ Í ljóðabókinni Ferð án fyrirheits frá 1942 endar fyrsta ljóð bókarinnar svo: „Og ég var aðeins til í mínu ljóði.“ Ljóðið lykst sem sagt utan um „mig“ eða „þig“ eins og hulstur úr orðum en stundum er hulstrið úr steini, stundum er hulstrið sem lykst utan um eitthvað úr myrkri, stundum er það draumur en stundum brunnur. Í ljóðinu Etude segir svo:

Mitt hjarta er eins og brunnur
bak við skíðgarð ókunns húss
í skjóli hárra trjáa.

Og löngu seinna mun þér reikað verða
í rökkurmóðu einhvers liðins dags
að þessum stað.

Og þú munt sjá þig sjálfan
sem lítið, saklaust barn
á botni djúpsins.

Þetta litla saklausa barn sem hvílir á botni brunnsins er bæði lifandi og dáið og í þessu ljóði koma saman óteljandi þræðir úr öðrum ljóðum Steins. Þar er nrinning tengd sorg og missi, og þessi „Hlutur“ er lokaður inni í grafhvelfingu í brjósti ljóðmælandans. Þetta myndmál er vel þekkt úr þunglyndisfræðum, einkum kenningum búlgarsk-franska bókmenntafræðingsins og sálgreinandans Júlíu Kristevu sem sækir það upphaflega til kenninga Abrahams og Mariu Torok. Í bókinni Svört sól. Um geðdeyfð og þunglyndi lýsir Kristeva þunglyndinu eða melankólíunni sem sorg án viðfangs, sorg yfir „engu“, einhvers konar grundvallarvöntun eða skerðingu á sjálfsverunni. Þetta þunglyndi er til marks um eldgamalt, narsískt sár sem hefur orðið til í sjálfsverunni áður en fyrsta viðfang hennar afmarkaðist og þess vegna getur hún ekki tengt missi sinn við neitt eða neinn. Sorgin verður þannig viðfang í sjálfri sér, eina viðfangið sem hinn þunglyndi á og hefur.⁸Julia Kristeva. 2008. Svört sól. Geðdeyfð og þunglyndi. Ólöf Pétursdóttir þýddi. Reykjavík. Bókmenntafræðistofnun Háskóla íslands. Bls. 61–64. Og hann gætir þess vel og lokar það inni í grafhýsi í sálinni, hlúir að því og passar að enginn komist að því úr því að hann gerir það ekki sjálfur. Og ef til vill er ekkert þarna inni.

Ég geng í hring
í kringum allt, sem er.
Og innan þessa hrings
er veröld þín.

Minn skuggi féll um stund
á gluggans gler.

Ég geng í hring
í kringum allt, sem er.
Og utan þessa hrings
er veröld mín.

Oft hefur ljóðlist Steins Steinarr verið kennd við tilvistarstefnu Jean-Paul Sartre. Það gerir Silja Aðalsteinsdóttir meðal annars í grein sinni um Stein í Skírni 1981. Í meginriti sínu Verunni og neindinni fjallar Sartre um neikvæðnina sem liggur til grundvallar baráttunni fyrir merkingu. Hann segir: „Tómið hefur hringað sig saman í hjarta verunnar eins og ormur“.⁹Jean-Paul Sartre. 1993. Being and Nothingness. An Essay on Phenomenological Ontologi. London. Routledge. Bls. 21. Á þennan hátt hefur „tómið“ verið tekið inn í hugveruna eins og Sartre hugsar sér hana og hvað eftir annað dregur hann upp mynd af harðvítugri baráttu verunnar gegn neindinni sem hann vill að við vitum af en verjumst með ráðum og dáð. Sá sem ekki notar frelsi sitt til þess er „í vondri trú“.

Það eru ákveðin líkindi milli tilvistarstefnunnar og þunglyndisins sem áður var lýst, hvort tveggja býr yfir innsæi í þann aðskilnað og missi sem liggur sjálfsverunni til grundvallar. En viðbrögðin við þessu innsæi eru ólík. Sá þunglyndi lifir í missi sínum og neitar að gera hann fjarlægan með því að tala um hann. Sá þunglyndi trúir ekki á táknið, tungumálið. Hann afneitar því ekki aðeins einu sinni, hann afneitar því tvisvar. Hann viðurkennir ekki missi sinn og afneitar því að hann hafi fengið tungumálið sem uppbót fyrir eitthvað sem hann hafi aldrei misst. Hinn þunglyndi getur talað mikið og hlegið hátt en orðræða hans kemur oft upp um sig af því að það vantar í hana dýpt og hófstillingu og sátt, hún sveiflast eins og vanstilltur taktmælir, gengur of hratt eða of hægt, hinn þunglyndi hefur tilhneigingu til að segja „alltaf færri og færri orð“.¹⁰Dagný Kristjánsdóttir. 1996. Kona verður til. Um skáldsögur Ragnheiðar Jónsdóttur fyrir fullorðna. Reykjavík. Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands. Háskólaútgáfan. Bls. 215–221. Og við sjáum þá tilhneigingu vaxa hjá Steini frá bók til bókar.

Í Ferð án fyrirheits eru ljóð sem ekki eru aðeins byggð upp kringum þversagnir heldur tvöfalda þau neitunina eins og í ljóðinu Tveir skuggar sem endar svo:

Ég horfði daglangt út um opinn glugga,
og fjarlæg rödd mér barst með blænum inn:
Þú, sem ert hér, skalt hverfa í heimsins skugga,
og heimurinn skal hverfa í skugga þinn.

Þú hverfur í skugga heimsins og heimurinn hverfur í skugga þinn. Hvað gerist? Svarið er: ekkert. Ekkert hefur gerst. Þetta er tilbrigði við stílbragð sem heitir „chiasmus“ eða krossbragð og byggist á því að a verður b og b verður a, en það stílbragð kemur nokkuð oft fyrir í biblíumáli og við þekkjum orðskviði komna þaðan eins og: „Og margir verða þeir seinastir sem eru fyrstir og þeir fyrstir sem seinastir eru.“¹¹Íslensk stílfræði. 1994. Þorleifur Hauksson (ritstj.) og Þórir Óskarsson. Reykjavík. Mál og menning. Bls. 153 og 369. Í dæmi Steins hnykkir endurtekningin ekki á fyrri fullyrðingunni eins og í biblíudæminu heldur afneitar henni og tekur hana aftur: Þú sem ert hér, skalt hverfa í heimsins skugga, og heimurinn skal hverfa í skugga þinn. Annað dæmi um þetta er í ljóðinu Ástinni og dauðanum:

Þótt hjartað ei hamingju fyndi,
hún hlotnast því eitthvert sinn,
því dauðinn er ást þín og yndi,
og ástin er dauði þinn.

Eða í ljóðinu Heimurinn og ég:

Nú ölum við ei lengur beiskju í barmi
né byrgjum kala neinn í hjörtum inni,
því ólán mitt er brot af heimsins harmi,
og heimsins ólán býr í þjáning minni.

Bókmenntirnar líkja eftir og sýna okkur tilfinningar sem eru of hættulegar til að við getum farið eftir þeim í lífi okkar, segir Júlía Kristeva. Bókmenntirnar leyfa okkur að upplifa yfirhvarf (transgression) í táknrænu formi, þær sjálfar eru ekki þetta yfirhvarf en geta endurskapað það í okkur, opnað sálarkirnur hjá lesandanum þannig að hann þekki aftur hrun múranna og markanna. Barátta hins þunglynda texta er hins vegar ekki aðeins barátta við að tákna hið innra tóm eða „Hlutinn“, heldur er textinn bundinn honum tryggðaböndum og vill ekki svíkja hann.¹²Julia Kristeva. 2008. Svört sól. Bls. 103–105. Þögnin togar í textann. Ef til vill má lýsa þessum ljóðum Steins eins og loftmössum sem lýstur saman svo að í ljóðunum verður innsprenging, þau þagna, lofttæmast, breytast í einn vatnsdropa eða eitt titrandi tár.

IV

Hvað hefur svo áunnist með þessum þunglyndislega lestri á ljóðum Steins Steinars? Er ég að „sjúkdómsvæða“ Stein, bæta þunglyndi ofan á alla þá sjúkdóma sem fyrir voru — og var þó varla á bætandi? Ég tel mig satt að segja ekki hafa sagt hér eitt einasta orð um geðheilbrigði Steins Steinarr og alls ekkert um samband þeirra Etilríðar, móður hans. Og ég veit ekki hvort hið þunglyndislega grunnmynstur sem ég hef talað um og stígur æ skýrar upp úr verkum hans kom innan frá eða hvort það var ein af fjölmörgum sjálfs-sviðsetningum Steins Steinars. Hvort heldur var saug baráttan við það kannski til sín lífskraftinn úr ljóðum hans.

Þunglyndið var tímanna tákn á eftirstríðsárunum, það voru erfiðir tímar og engin tilviljun að kenningar eins og tilvistarstefna Sartre komu fram sem eftirmálar styrjaldarinnar. Þunglyndi var í tísku og tískan reynir venjulega að velja eitthvað úr því gamla og setja það fram með hávaða eins og það sé nýtt og hafi aldrei áður sést. Steinn Steinarr vakti sterkar tilfinningar samtímamanna sinna, goðsagnagerð um hann var mikil og mögnuð á sínum tíma og hvað eftir annað kölluðu samtímamenn hans hann „séní“ eða snilling. „Séní“ eru ekki eðlileg og þau geta ekki samið sig að háttum almennings. Þeir sem ekki geta samið sig að háttum almennings þurfa þó ekki að vera séní.

Í bókinni Afbrigðileiki ljóðsins segir Dino Franco Felluga að hugmyndir nítjándu aldarinnar um skáldsnillinginn hafi stótt mikinn styrk til Byrons lávarðar. Hann hafi jafnframt verið ótæmandi uppspretta hugmyndanna um hið þversagnakennda og hættulega skaplyndi rómantíska skáldsins sem fram kemur í lýsingu Lafði Karolínu Lamb á Byron en hún sagði að hann væri „mad, bad and dangerous.“ En eins og fram kemur hjá Felluga var þetta rómantíska séní ekki aðeins demónískt eða djöfullegt öðrum þræði — það var líka sjúklegt. Rómantíska tímabilið var fyrsta tímabilið sem tengdi saman ljóðlistina og hið veika, sjúka og afbrigðilega sem afmarkaði rými skáldsins og varð smám saman óaðskiljanlegt frá sköpun hans.¹³Dino Franco Felluga. 2005. The Perversity of Poetry. Romantic Ideology and the Popular Male Poet of Genius. New York. State University of New York Press. Bls. 13–32.

Eftirstríðsárin voru tímabil deiglu og umbreytinga þar sem nútíminn nálgaðist þöndum seglum en ýmislegt úr gömlu rómantíkinni lifði góðu lífi í nýjum búningi. Ég held að goðsagnirnar og sjálfs-sviðsetningarnar sem tengdust Steini Steinarr í lifanda lífi séu tvíeggjað sverð. Það myndi áreiðanlega hjálpa okkur til skilnings á list hans að hætta að setja hann á stall og viðhalda goðsögunum um hann. Því fyrr sem við byrjum að skoða ljóð hans í samtali við allt milli himins og jarðar og njóta þessara ljóða í sinni leikrænu þjáningu og vonlausu baráttu, þeim mun betra.

Dagný Kristjánsdóttir prófessor.

Dagný Kristjánsdóttir

Dagný Kristjánsdóttir (F. 19. maí 1949) er prófessor í íslenskum nútímabókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands. Sérsvið hennar eru íslensk bókmenntasaga, kvennabókmenntir, barnabókmenntir, kynjafræði og sálgreining. Hún hefur hlotið ýmsar viðurkenningar og tilnefningar: Tilnefning til Íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðibóka fyrir Kona verður til, 1996. Fulbright fræðimaður við Háskólann í Santa Barbara, Californiu 2000–2001. Tilnefning til Íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðibóka fyrir Bókabörn, 2015. Viðurkenning Samtaka móðurmálskennara fyrir framlag Dagnýjar til rannsókna, kennslu og fræðastarfa í þágu barna- og unglingabókmennta, heima og á alþjóðlegum vettvangi, 2018.

Tilvísanir

1.	↵	Vísað er til ljóða Steins í heildarsafninu Steinn Steinarr. 1964. Kvæðasafn og greinar. Inngangur eftir Kristján Karlsson. Reykjavík. Helgafell.
2.	↵	Julia Kristeva. 1990. „The Adolescent Novel“ í John Fletcher and Andrew Benjamin (ritstj.): Abjection, Melancholia and Love. London. Routledge. Bls. 8.
3.	↵	Silja Aðalsteinsdóttir. 2006. „Og veistu það, að þú ert ekki til.“ í Guðmundur Andri Thorsson (ritstj.). Íslensk bókmenntasaga. V. bindi. Reykjavík. Mál og menning. Bls. 30–31.
4.	↵	Sama rit. Bls. 30.
5.	↵	Andreas Huyssen. 1986. After the Great Divide. Modernism, Mass Culture, Postmodernism. Bloomington and Indianapolis. Indiana University Press. Bls. 163–168.
6.	↵	Þorsteinn Þorsteinsson. 2008. „not mean but be …“ í Lesbók Morgunblaðsins. 11. október.
7.	↵	Hans Bertens. 2008. Literary Theory. The Basics. London. Routledge. Bls. 18.
8.	↵	Julia Kristeva. 2008. Svört sól. Geðdeyfð og þunglyndi. Ólöf Pétursdóttir þýddi. Reykjavík. Bókmenntafræðistofnun Háskóla íslands. Bls. 61–64.
9.	↵	Jean-Paul Sartre. 1993. Being and Nothingness. An Essay on Phenomenological Ontologi. London. Routledge. Bls. 21.
10.	↵	Dagný Kristjánsdóttir. 1996. Kona verður til. Um skáldsögur Ragnheiðar Jónsdóttur fyrir fullorðna. Reykjavík. Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands. Háskólaútgáfan. Bls. 215–221.
11.	↵	Íslensk stílfræði. 1994. Þorleifur Hauksson (ritstj.) og Þórir Óskarsson. Reykjavík. Mál og menning. Bls. 153 og 369.
12.	↵	Julia Kristeva. 2008. Svört sól. Bls. 103–105.
13.	↵	Dino Franco Felluga. 2005. The Perversity of Poetry. Romantic Ideology and the Popular Male Poet of Genius. New York. State University of New York Press. Bls. 13–32.

28/03/2019

Greinar, Minningargrein

Steinn Steinarr – eftir Sigurbjörn Einarsson

Steinn Steinarr

Minningarorð við kistu hans í Fossvogskapellu 2. júni 1958 — eftir Sigurbjörn Einarsson

Rétta menn ekki út höndina, þegar allt hrynur? Eða hrópa menn ekki á hjálp, þegar þeir eru að farast? Eða grét ég ekki yfir þeim, sem átti illa daga, og hryggðist ekki sála mín vegna fátæklingsins? (Job 30, 24).

Svo mælti Job á sinni tíð, eins og segir í bók hans. Mundi það ekki vera eitt sem sker úr um það, hver maður þú ert, þetta, hversu djúpt þú getur fundið til?

Jobsbók glímir við vandamálið um dýpri rök þeirra atvika og örlaga, sem erfiðast er að skilja. Og hún bendir til sömu áttar um iausn og þessi spurning vísar til. Var það ekki svo um alla þá, sem eitthvað gáfu verulegt, að þeir urðu að heimta það úr djúpum, fæða það með þraut, vinna það úr tífstrega? Guldu þeir ekki þann unað, sem þeir veittu öðrum, við mikilli, oft hulinni raun? Voru ekki leiftrin, sem frá verkum þeirra stafar, að jafnaði sótt langt inn í myrkur? Þeir einir fundu perlur, sem köfuðu til botns.

En þeir, sem gengust undir þessa stóru kosti og mörkuðu spor í þann sand, sem hin mikla lest kynslóðanna fetar, þeir lifðu — og voru þó margir skammlífir, lifðu eitthvað satt, heilt og ósvikið, eitthvað, sem er svo miklu stærra en þau rúmhelgu viðbrögð, sem vér flestir hversdagsmenn þekkjum. Og það gaf þeim sjálfum í aðra hönd, það sem gerði þeim fært að standa undir því, sem á þeim hvíldi, og skila því, sem þeir voru krafðir um.

Skáldið er í þessum hópi, að köllun sinni til. Það, sem skáldið skilur eftir, lífið, sem varir í þessum heimi, þegar skáldið hnígur, ljóðið, listin, er eitthvað, sem greri upp af undum þess, frjóvgaðist við tár þess, þótt enginn sæi þau. Og allt hið verðmæta, sem mannkyn hefur eignazt, er sama ætternis.

Rétta menn ekki út hönd sína, þegar allt hrynur? Þeir voru margir, fyrr og síðar, sem sáu allt hrynja. En það vora fáir útvaldir, sem seildust út yfir hrun og tóm hins sýnilega og stundlega og komu með fyrirheit í hönd sinni, von í augum, trú. Það voru þeir, sem sáu í gegnum fallvelti þess, sem grunnfærnin byggir á, tál fánýtra muna, hégómleik hillinga, fals og feluleik manneskjunnar. Það voru fáir útvaldir, sem skynjuðu hjálparleysi mannsins á þann veg, að kynslóðir hlutu hjálp af þeirri skynjun. Og það voru fáir útvaldir, sem grétu yfir þeim, sem áttu illa daga, og hryggðust vegna fátæklingsins á þann veg, að það vakti samvizku mannkyns. Það, sem vér eigum af lifandi, hræsnislausri samkennd með böli og jákvæðum, undirhyggjulausum hjálparvilja, er vaxið af slíku tári og slíkri hryggð. Og þeir eru fáir, sem líða falslaust með samtíð sinni í ráðaleysi hennar, lifa vandkvæði hennar, þjást með vonlausum, kúguðum, ofsóttum, blindum. En framtíðin á von sína fólgna í þeim. Það eru þeir, sem eru ekki sáttir við hrun og tóm og traðk, meiningarleysi, auvirðileik og viðbjóð, sjá það grímulaust og svipta bað grímu.

Þeir, sem spyrja:

Hví ertu að efast
um þau einföldu sannindi,
að heimskan,
hungraðir verkamenn
og viðbjóðslegt göturykið
sé veruleikinn,
eilífur og óumbreytanlegur?

Þeir, sem geta sagt af nokkrum innri heilindum:

Allar heimsins sorgir eiga sér bústað
í brjóstum vorum.
Allur þungi mannlegra þjáninga
hvílir á herðum vorum.
En augu vor stara sem brennandi blys
gegnum myrkrið og auðnina,
langt, langt
inn í fegurð hins frelsaða heims,
langt, langt
inn í bjarmann af báli hins ófædda lífs.

Allt það, sem unnizt hefur á ferli mannsandans, og allt, sem unnið verður, var og er ábati af fórn. Og það veit Biblían betur en allar aðrar bækur samanlagt. Allt hennar fjölþætta líf hverfist um einn kjarna, þann konung hennar sem nefndur er „harmkvælamaður og kunnugur þjáningum“, „hinn líðandi þjónn allra“ og þess vegna einmitt sá, sem er frelsarinn. Kristin trú fæddist af kvöl, ljós hennar var slegið í myrkrið af klöppinni á Golgata, kirkjan lýtur krossfestum Drottni. Hans hróp út í myrkrið varð hjálp mannkyns.

Það er margur, sem hrópar á sama veg og hann: Guð minn, Guð minn, hví hefur þú yfirgefið mig. Fleiri en vita eða við kannast. Má vera, að það sé hinn djúpi sári tónn í vitund vorrar samtíðar. Oft er meira af Guði í slíku hrópi, jafnvel orðvana og ógreinanlegu, en í mörgu háu hósíanna.

En það var einn, sem sagði þetta svo, að það gleymist aldrei, sagði það í skapandi fórn. Það var skapandi þraut guðdómsins sjálfs í því hrópi. Á þeirri stundu í þessum eina, var Guð að berjast til úrslita fyrir því að missa ekki manninn, gefast manninum, eignast manninn. Og þess vegna erum vér hér í dag, í bjarma af báli þess lífs, sem fæddist þá, í nánd hans, sem lifði og leið merkingu inn í meiningarlausa grimmd krossins og dauðans, í bjarma ljóss, sem er handan alls myrkurs, alls dauða. Því að um hvern kristin helgidóm og alla kristna boðun og þjónustu leikur endurskin af fegurð þess heims, sem kærleikur Guðs í Jesú Kristi hefur opinberað og frelsað oss til.

II

Steinn Steinarr er ekki lengur vor á meðal.

Að lokum eftir langan, þungan dag
er leið þín öll

sagði hann forðum, og nú er það orðið.

En hann sagði líka: Ég var aðeins til í mínu ljóði. Og þar er hann. Í ljóði hans er líf, sem ekki deyr með honum, þar lifir Steinn Steinarr meðan íslenzk tunga lifir.

Vér getum að vísu ekki dæmt um það á þessari stundu til neinnar hlítar, hver hann verður, skáldið, að mati þeirra, sem á eftir koma. Bylting tímans birtir ekki allt, og vér vitum aldrei fyrirfram, hverjum hún finnur upp á að bæta hundraðfalt. Og aldrei hefur hann sjálfur spurt: Hvað verður um mig sagt liðinn, hvernig dæmir framtíðin um það verk, sem ég læt eftir? Hann var það, sem hann var, og gat ekki annað verið — það var köllun hans, sem hann laut í sinni hetjulegu auðmýkt, sinni hóglátlegu óbilgirni. Hann hafði engan spurt, hvorki alinn né óborinn, hver hann var eða ætti að vera.

Ég hef séð haft eftir Goethe, að hann hafi sagt, aldraður og mettur af lofi og vegtyllum: „Ég spurði mig aldrei: Hvað vill fjöldinn? Ég spurði hins eins: Hvað vill röddin, sem knýr mig og markar mér braut?“ Mikið skilur þessa tvo, hofmanninn í Weimar og Daladrenginn, einfarann Stein. En þetta hefði hann getað sagt af eins þegnlegum heilindum við gyðju sína og hinn frægi skáldbróðir, þótt hann hefði vissulega sagt það með öðrum hreimi, sínum persónulega blæ og broddi.

Og hvernig sem hann kann að tala til framtíðarinnar, þá var hann meðal samtíðarmanna sinna sá, sem náði furðulegu lífi úr streng sínum, nýjum, óvæntum tóni, sem vakti djúpan enduróm. Og þeirri kynslóð, sem lifði Stein Steinarr, er erfitt að horfast í augu við það, að strengur hans sé brostinn. Hann kom og kvaddi sér hljóðs með ókennilegu háttalagi. Og eftir nokkurt hvim og hik hafði samtíðin áttað sig á því, að hann fól og tjáði í undarlegum brag sínum eitthvað, sem bjó dýpst í sefa hennar sjálfrar, eitthvað, sem var fólgið innst í leit hennar og þrá, hann orðaði þá gátu, sem hún var sjálfri sér, á sannlegri og nærfærnari hátt en aðrir, hann túlkaði ugg hennar og tvíræða útsýn, hann hjálpaði henni til þess að skynja eigin æðaslög, opinberaði nokkuð af sálu hennar í þeirri nekt og örbirgð sem að nokkru leyti er auðlegð hennar, eða gæti orðið það.

III

Og ég var aðeins til í mínu ljóði.
Var hann þar allur?

Það er enginn allur í sínu ljóði, hversu miklu af sjálfum sér, sem hann miðlar, hversu miklu, sem hann skilar um farvegi hendinga sinna. Steinn ekki heldur og ef til vill mörgum síður. Hann tjáði sig aldrei allan, engum. Og það er meira í einum manni en nokkurt ljóð fær tjáð. Hið sannasta kvæði er aldrei annað en hálfkveðin vísa, miðað við allt, sem inni fyrir býr, einn tónn af mörgum. Hann getur verið hinn ómríkasti, tærasti, fyllsti, og hann getur túlkað það frábærlega vel, sem vill brjótast fram á stundu sköpunarinnar, en hann nær því sjaldan til fulls. Það er löngum eitthvað handan orðanna, handan formsins, sem andann grunar, en nær ekki tökum á, eitthvað, sem hugur skynjar, en fær ekki túlkað. Og stundum dyljast menn í orðum sínum en opinbera ekki.

Steinn Steinarr var dulur. Um annað mikið skáld var sagt: „Hann var bæði of sterkur í sjálfstæðiskennd sinni til þess að gangast nokkru sinni undir nein merki, og of viðkvæmur og dulur um leyndardóma síns innra lífs til þess að opna sig í neinum meira eða minna opinskáum játningum“.

Ég hygg, að þetta væri líka satt um Stein.

Það var andlit mín sjálfs,
en þið sáuð það aldrei,
því ég málaði yfir það,

sagði hann. Enginn var fjær því að vilja sýnast en hann. Og einmitt þess vegna var það, að hann málaði yfir, stundum með hrjúflegu handbragði. Og mig grunar, að hann hafi gert það líka í ljóðum sínum. Þau voru sönn allt um það og líf af hans innsta lífi. Honum fannst hann ekki geta með öðru móti verið sannur gagnvart mönnunum né sjálfum sér trúr.

Maðurinn er eitt, verkið annað, hversu mikið, sem í því felst af sæld og þraut og sál höfundar síns. En í játningu Steins um það, hvernig líf hans var fólgið í ljóðinu, kemur fram meðvitund hans um það pund sem honum var fengið, og sú lotning, sem hann bar fyrir skáldköllun sinni. Í þjónustu hennar gekkst hann undir miskunnarlausa sjálfsögun og laut hörðu, ósveigjanlegu sjálfdæmi. Í list sinni mátti hann engu una, sem var litlu goldið, auðsótt, nærtækt, áreynslulítið. Það eitt var gilt, sem var ferskt í framrás sinni skírt úr deiglunni og þannig tjáð, að það hafði ekki verið áður sagt.

Þannig lifði hann merkingu tilveru sinnar. Og þegar hann að lokum stóð einn við hinar luktu dyr og hvarf um þær úr augsýn, hafði hans visni armur og viðkvæma lund auðgað þjóðina að nokkrum fágætum, djúpsóttum og þrautslípuðum eðalsteinum og í töfrum þeirra lifir Steinn Steinarr með þjóð sinni. Og það er ekkert „aðeins“ — þar lifir hann miklu lífi, óyfirsjáanlega miklu, sakir áhrifa sinna á næstu skáldakynslóð. Hann markaði spor brautryðjandans, tímamótamannsins, spor, sem ekki hverfur í sandinum.

IV

En hann var ekki aðeins til í ljóði sínu. Samtímamenn geyma mynd af óvenjulega lifandi og sérstæðum persónuleika, sem er einn hinn minnisstæðasti, sem uppi var um vora daga. Og á þessari kveðjustundu hér er það ekki fyrst og fremst skáldið Steinn Steinarr, sem vér hugsum til, hann eigum vér áfram allir jafnt, svo í framtíð sem nútíð. Vér hugsum um manninn, sem er horfinn. Skáldið, sem í ljóðinu óf líf anda síns inn í líf þessarar þjóðar, hann var einnig til sem barn móður sinnar, vinur vina sinna. Hann var einnig til sem sá Steinn, sem vér mættum til og frá á förnum vegum og hneyksluðumst á honum og dáðum hann, smáðum hann og elskuðum hann, veikbyggður maður að sjá og hrösull í spori, en flestum hugaðri, flestum geiglausari, alltaf hreinskiptinn, alltaf sjálfum sér samkvæmur, alltaf „ekta“. Hann var einnig til sem ástvinur þeirrar góðu heilladísar, sem gerðist eiginkona hans, gaf honum líf sitt og átti þar allan fjársjóð hjarta síns, sem hann var. Og hann var til sem það karlmenni, sem í langri og þungri sjúkdómsraun lét aldrei á sjá, lét aldrei kjark sinn né fölskvaði heiða blikið í sínum skæru, bláu augum.

Vér kveðjum þennan Stein og söknum hans og vér þökkum það, sem hann var og ekki aðeins það, sem hann vann.

Strengur er brostinn í hörpu ljóðalandsins, en ómur hans deyr ekki út meðan íslenzk eyru heyra. En andinn, sem knúði þann streng, maðurinn minnistæði, hinn sérstæði einstaklingur, hvað um hann nú?

Hann var ekki aðeins til í sínu ljóði og ekki aðeins í hugum þeirra manna, sem minnast hans og trega hann. Maðurinn er meiri en verk hans, andinn meiri en það, sem hann skapar, lífið meira en ljóðið. Vegna hvers? Vegna þess, að það er hugur á bak við hvert hverfult líf, eilíf vitund, eilíf baktrygging að baki hins „einskisverða manns“. Væri það ekki satt, þá væri ekkert til í raun og veru, nema dauðinn, allt annað tálsvipir einir á grafarbarmi, öll hin svonefnda tilvera ein fáránleg feilnóta upp úr dauðu gapi eilífs tóms.

Lífssögu er lokið. En

Það stendur af sér allra veðra gný
í annarlegri þrjózku, veilt og hálft,
með ólán sitt og afglöp forn og ný,
hinn einskisverði maður: Lífið sjálft.

Þetta er satt, en þó aðeins að því tilskildu, að ljóð lífsins eigi höfund, eilífa hugsun að baki sér. Og sú annarlega þrjózka, sem er ekki aðeins blint viðnám við ómótstæðilegri sókn dauðans og fyrirsjáanlegum, endanlegum sigri hans yfir öllu dufti og öllum anda líka, heldur vitandi sókn, sigrandi, guðdómlegt lífsafl, heitir trú, líf, andi og sannleikur Jesú Krists, hið himneska, eilífa „þrátt fyrir allt“. Hún er augað, sem eitt sér gegnum myrkrið og auðnina.

Ég kveð þig, bróðir, við blik þeirrar trúar, fel þig honum, sem hjartað skóp og skilur og engum bregzt. Í Jesú nafni, amen.

Birtist í Lesbók Morgunblaðsins — 20. tbl. 15.06.1958

Sigurbjörn Einarsson.

Sigurbjörn Einarsson

Sr. Sigurbjörn Einarsson (F.30. júní 1911. D. 28. ágúst 2008) var biskup Íslands frá 1959 til 1981. Sigurbjörn lauk stúdentsprófi frá MR árið 1931 og nam almenn trúarbragðavísindi, klassísk fornfræði og sögu við Uppsalaháskóla. Hann lauk þaðan prófi í grísku, fornfræðum og sögu árið 1936 og hlaut cand. fil. gráðu frá heimspekideild Stokkhólmsháskóla árið 1937. Hann lauk guðfræðiprófi frá Háskóla Íslands 1938. Sigurbjörn stundaði framhaldsnám í nýja-testamentisfræðum við Uppsalaháskóla 1939, í trúfræði við Háskólann í Cambridge sumarið 1945 og framhaldsnám veturinn 1947–48, meðal annars í Basel. Sigurbjörn samdi og þýddi mörg ritverk. Þar má nefna Trúarbrögð mannkyns, Opinberun Jóhannesar – skýringar, ævisögu Alberts Schweitzer og kennslurit um trúarbragðasögu og trúarlífssálfræði. Hann gaf einnig út fjölda bóka með greinum, predikunum og hugvekjum og samdi og þýddi fjölda sálma í Sálmabók kirkjunnar.

28/03/2019

Skáld lýðsins eða sjálfsins?

Stökur

Óttusöngur

Veglaust haf

… not mean but be…

Mitt blóð er þungt og mótt

Ekki til söngs

… svo sérstök sköpun sem Adam

Þessi litli að vestan

Vopnaður í Unuhús

Þrefað á Skálanum

Ljóð Steins engu lík

Njálssögulegir kærleikar

Dialogue

Uppsprettur Tímans og vatnsins

Í Svíþjóð

Orðalag

Litir

Myndhvörf

Persónugervingar

Líkingar

Eignarfallssamsetningar

Viðlíkingar

Aðrar líkingar

Tvinnað

Samanburður ljóða Steins

Bókmenntatengsl

Önnur skáld erlendis

Samantekt

Ljóð Steins utan ljóðasafns hans

Þögn

Tveir draumar

Samstilling

Liðinn dagur

Ströndin og hafið

Hugmynd

Ó

Húsið

„Og líf mitt stóð kyrrt eins og kringlótt smámynt“

Lífsbarátta og samtími

Tilvistarvandi og erlend áhrif

Bygging verksins og burðarstoðir

Heildarmynd

Lokaorð

„Og veistu það, að þú ert ekki til“

II

III

IV

Steinn Steinarr

II

III

IV